Doç. Dr. Fatih TERZİ – İTÜ Mimarlı Fakültesi Şehir ve Bölge Planlaması Bölümü

Ekolojik Yerleşme Planlaması ve Tasarımı: Eskişehir Kocakır Rezerv Yapı Alanı Örneği

Doç.Dr. Fatih Terzi, Prof.Dr. Mehmet Ocakçı, Prof.Dr. A. Zerrin Yılmaz, Prof.Dr. Handan Türkoğlu, Araş.Gör. Gökçer Okumuş, Y.Doç.Dr. Ebru Erbaş Gürler, Tuğçe Onuk Madanoğlu, Prof.Dr. Ayşegül Tanık, Araş.Gör. Hüseyin Güven, Doç.Dr. Yakup Erhan Böke, Prof.Dr. Haluk Gerçek, Prof.Dr. Mustafa Erkan, Prof.Dr. Mustafa Bağrıyanık

1. Giriş

Kentlerde yeni gelişme alanı planlaması ve tasarımında paradigmalar giderek değişmektedir. Kentsel alanlarda ortaya çıkan hızlı nüfus artışı ve yoğunlaşma ile birlikte yapılaşma, tüketim, mal ve para akışı, insan hareketliliği, ekonomik yığılma ve yüksek enerji talebi hızla artmıştır. Birbiriyle ilişkili olan tüm bu olgular, yaşam destek sistemleri ile yakından ilişkili olan iki kritik konuyu planlama ve tasarım gündeminin merkezine taşımıştır: Bunlar, “İklim Değişikliği” ve “Enerji Verimliliği”dir.

Ekolojik kent yaklaşımında amaç, değişen dünya düzenin olumsuz etkilerine karşı önlem almak ve sağlıklı yaşam alanları oluşturarak, canlı ve cansız varlığının devamlılığını sağlamaya çalışmaktır. Bu amaç etrafında şekillenen planlama ve tasarım konsepti hedefleri; “kentsel atıkları ve karbon salımını azaltmak, enerji üretmek, yenilenebilir enerji kaynaklarını kullanmak, şehir ile çevre arasındaki ilişkiyi güçlendirmek, ekonomik büyüme sağlamak, yoksulluğu azaltmak, şehri kabul edilebilir düzeyde kalmak şartıyla yüksek yoğunluklu olarak tasarlamaktır” (Kocakır Rezerv Yapı Alanı Bileşen 4.2. Raporu, 2015). İklim değişikliğine adaptasyon çabalarına ilave olarak “afetlere karşı direnci arttırma, ısı adası etkisini azaltma, karbon emisyonunu düşürme, biyo-çeşitliliği sürdürme, yerel/organik gıda üretimini destekleme, sürdürülebilir enerji üretimini destekleme ve enerji tasarrufunu arttırma” gibi hedefler, ekolojik yerleşme planlamasının temel hedeflerini oluşturmaktadır (Kocakır Rezerv Yapı Alanı Bileşen 4.2. Raporu, 2015).

Bu bağlamda, afet riski altındaki alanların dönüşümünün sürdürülebilirlik ilkelerine göre yürütülmesi ve iklim değişikliği konusunda ulusal taahhütlerin yerine getirilebilmesi için kentsel dönüşüm uygulamalarının ekoloji ve enerji dostu yerleşmeler planlanmasında ve tasarımında bir araç olarak kullanılabilmesi hedeflenerek, Eskişehir İli Kocakır Mevkii’nde T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın 10.09.2013 tarih ve 5718 sayılı Makam Olur’u ile belirlenen Kocakır Rezerv Yapı Alanı’nda, öncü bir perspektife sahip “örnek bir ekolojik yerleşme” elde edilmesi amacıyla T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (Altyapı ve Kentsel Dönüşüm Genel Müdürlüğü) ile İstanbul Teknik Üniversitesi Rektörlüğü (Döner Sermaye İşletmesi) arasında bir protokol imzalanmış ve Kocakır Ekolojik Yerleşme Planlaması ve Tasarım çalışmaları gerçekleştirilmiştir (Kocakır Rezerv Yapı Alanı Bileşen 4.2. Raporu, 2015).

2. Kocakır Ekolojik Kent Mekânsal Kurgusu

Kocakır Rezerv Yapı Alanı, Eskişehir’in Odunpazarı İlçesi’nin, Aşağı Çağlan Mahallesi, Kocapınar mevkii sınırları içinde bulunan ve mülkiyeti büyük ölçüde Hazine’ye ait yaklaşık 838 ha’lık alanı kapsamaktadır. Ekolojik yerleşme proje alanı sınırları içine Kayapınar, Yukarı Çağlan ve Aşağı Çağlan mahalleleri girse de, bu üç mahalleden Aşağı Çağlan ve Kayapınar’ın köy yerleşik alanı proje alanında yer almaktadır (Şekil 1). Kocakır Rezerv Yapı Alanı, Eskişehir Metropoliten Alanı Merkezi İş Alanına (MİA) 10 km, Eskişehir Organize Sanayi Bölgesine ise 14 km uzaklıkta bulunmaktadır (Şekil 2). Proje alanının en önemli özelliği, Eskişehir kent merkezine bitişik olmayan, ancak güçlü bağlantılara sahip olan, yamaçların güneş yönlenmesi bakımından ve jeolojik yapı açısından en uygun alanlardan birisi olmasıdır (Kocakır Rezerv Yapı Alanı Bileşen 4.2. Raporu, 2015).

Planlama alanına ilişkin konsept ve mekânsal kurgunun tasarımında “topoğrafik birimler, doğal ve yapay eşikler” farklı nitelikteki ekolojik koridorlar olarak tanımlanmıştır (Şekil 3) (Kocakır Rezerv Yapı Alanı Bileşen 4.3. Raporu, 2016):

• Habitat ve Ekoloji Koridoru: Çağlan deresi ve yatağı, bölgedeki vejetasyon ve su kaynağı bakımından bir doğal yaşam alanı (habitat) oluşturmaktadır. Bu nedenle, Çağlan deresi, planlama alanı içerisinde habitat ve ekolojik açıdan değer arz eden bir koridor olarak ele alınmıştır. Bu alan aynı zamanda doğal rüzgâr koridoru olma özelliğine sahiptir. Bu bakımdan bu vadinin yerleşmenin hava sirkülasyonu için büyük bir önemi bulunmaktadır.
• Yeşil Altyapı Koridoru: Çağlan Deresi önemli bir yağmur suyu toplama hattıdır. Planlama alanında bu hattı besleyen ana kademeli su toplama çizgileri güney-kuzey, kuzeydoğu-güneybatı ve güneybatı-kuzeydoğu doğrultularındadır. Bu hatlar, bir yandan yağmur suyu drenajı için kritik öneme sahipken, diğer yandan planlama alanındaki vadi ile birleşerek yeşil sisteminin sürekliliğini sağlamaktadır ve ekolojik bütünlük oluşturmaktadır.
• Sosyo-Kültürel Yaşam Koridoru: Planlama alanında yerleşme ünitelerini birbirine bağlayan bir yeşil sistem boyunca a) ana yaya ve bisiklet akslarının olduğu, b) doğrusal bir aks boyunca uzanan konut ve ticaret birimlerinin yer aldığı, c) sosyal donatı alanlarının yer seçtiği, d) küçük ölçekli kentsel tarım alanlarının entegre olduğu ve e) yeşil koridorlarla kesişen noktalarda kent meydanlarının yer aldığı bir bant tanımlanmıştır. Bu bant, adeta kentsel yaşamın omurgasını teşkil eden bir sosyo-kültürel ve yaşam koridoru niteliğindedir.
• Toplu Taşım Koridoru: Yukarıda ifade edilen tüm koridorları ve ekolojik yerleşme birimleri birbiriyle hibrit yakıtlı toplu taşıma sistemi ile bağlanması önerilmiştir”

3. Kocakır Ekolojik Kent Hedefleri

Kocakır Ekolojik Yerleşme Planlamasının amacı “…kentleşmenin olumsuz çevresel etkilerine karşı önlem alan, enerjiyi etkin ve verimli kullanan, karbon salımı düşük, kendi kendine yeten, afetlere karşı dirençli ve afet risklerini azaltan, çevre dostu ve sağlıklı yaşam alanları oluşturmak” olarak tanımlanmıştır (Kocakır Rezerv Yapı Alanı Bileşen 4.3. Raporu, 2016). Bu amaç çerçevesinde 5 ana strateji altında toplamda 64 hedef belirlenmiş ancak bu makalede bu hedefler genel bir özet olarak sunulmuştur. Buna göre Kocakır Ekolojik Yerleşmesi için belirlenen temel strateji başlıkları şunlardır: a) Arazi Kullanımı ve Akıllı Yer Seçim, b) Enerji Üretimi ve Verimliliği, c) Su Temini, Kullanımı ve Yönetimi, d) Çevre Dostu Toplu ve Entegre Ulaşım Sistemi ve e) Atık Yönetimi

75. a) Arazi Kullanımı ve Akıllı Yer Seçim: Proje alanının büyüklüğü yaklaşık 838 ha olup, 90 ki/ha brüt yoğunlukta 75.000 nüfus kapasiteli olarak planlanmıştır. Ekolojik yerleşmelerde, yerleşmenin yaşanabilirliği, canlılığı, günün her anında yaşaması, barınma ile çalışma alanlarının iç içe olması, yaya odaklı, konforlu yürünebilir mekânların varlığı ve bu mekânların diğer kentsel aktivitelerle ve toplu taşım sistemleriyle entegrasyonu oldukça önemlidir. Bu bağlamda, “Arazi Kullanımı ve Akıllı Yer Seçim” stratejisinin altında “Karma Kullanımlı Kentsel Alanlar”, “Konut Tasarımında Gelir Gruplarına ve Kullanıcı Profiline Göre Çeşitlilik”, “Yeterli, Erişilebilir Sosyal Altyapı ve Rekreasyon Alanları” ve “Kentsel Alanla İç İçe Kentsel Tarım Alanları” planlamak gibi hedefler bulunmaktadır (Kocakır Rezerv Yapı Alanı Bileşen 4.3. Raporu, 2016; Kocakır Rezerv Yapı Alanı Bileşen 4.6. Raporu, 2016).
76. b) Enerji Üretimi ve Verimliliği: Bu stratejinin altında, “Enerji Verimliliği Yüksek Binaların Tasarlanması”, “Güneş Tarlalarının Tesisi ve Enerji Üretimi”, Atıksu ve Tarımsal Atıklardan Enerji Kazanımı”, “Bölgesel Isıtma ve Soğutma Sistemi (Kojenerasyon Santralinin) Kurulması” ve “Akıllı Grid Sistem Elektrik Altyapısının Tesisi” gibi ana hedefler yer almaktadır. Planlama Alanı için öngörülen ekolojik ve enerji duyarlı hedeflerin başında mümkün olduğunca yenilenebilir enerji kaynakları ile elektrik ihtiyacının karşılanması yer almaktadır. Bu amaçla bölgede elektrik enerjisi üretimi için doğal gaza dayalı kojenerasyon sistemi kurulması elektrik üretimi yanı sıra ısıtmanın da bu kaynaktan karşılanması, ayrıca bölgede güneş enerjisinden fotovoltaik sistemler ile elektrik üretimi yapılması tasarlanmıştır. Ancak enerji sistemlerinin güvenliği bakımından şebeke elektriğinin de planlama alanını beslemesi sağlanmıştır. Kocakır ekolojik yerleşmesinde önerilen fotovoltaik panellerin bir kısmının bina çatılarında bir kısmının ise güneş tarlaları şeklinde arazide önerilmiştir (Kocakır Rezerv Yapı Alanı Bileşen 4.3. Raporu, 2016).

Kocakır ekolojik yerleşme alanı içinde önerilen bölgesel ısıtma ve soğutma sistemi yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanılabilmesine olanak verecek şekilde tasarlanmıştır. Buna göre kojenerasyon tesisi, biyometanizsayon tesisi, tarımsal atık işleme tesisi ve atık su arıtma tesisi ile yakın konumda planlanmıştır. Böylece, doğalgaz ve güneş enerjisinin yanında, organik atıklar (biyometanizasyon), tarımsal atıklar (bölgeden ve bölge dışından gelecek tarım atıklarından enerji elde etmek üzere, ön ayrıştırmanın ve işlemenin yapıldığı tesis) ve metan gazı (atık su arıtma tesisinden elde edilecek gaz) enerji hammaddesi olarak kullanılabilecektir. Ek olarak, bölgenin evsel ve tarımsal atıklarından yararlanılarak doğalgaz yerine kullanılabilecek metan gazı eldesi, bölgede, yongalarından faydalanmak üzere ağaç yetiştirilmesi gibi ek faaliyetler ile doğalgaz tüketimi daha da azaltılması hedeflenmiştir. Sistem akıllı şebeke yapısında tesis edilmesi düşünülmüştür. Böylece, dağıtım sistemi, istasyonlar, besleme hatları ve tüketici seviyesinde uzaktan izlenebilir ve yönetilebilir olması hedeflenmiştir (Kocakır Rezerv Yapı Alanı Bileşen 4.3. Raporu, 2016).

1. c) Su Temini, Kullanımı ve Yönetimi

Bu stratejiyi “su tüketiminin sınırlandırılarak tüketimi azaltıcı önlemlerin alınması ve bölgesel su tüketiminin minimuma indirilmesi” olarak tanımlamak mümkündür. Bu başlık altında ”Gri Su Kullanımı”, ”Yağmur Suyu Hasadı”, ”Atık Su Arıtma” ve ”Sıfır Deşarj” hedefleri yer almaktadır. Bu hedefler bina düzeyinden, yerleşme düzeyine kadar birbiri ile ilişkilidir.

Yerleşim alanının tümünde duş, banyo ve lavabo kaynaklı atıksuyun diğer atıksulardan ayrı toplanarak, arıtılması ve daha sonra rezervuar suyu olarak değerlendirilmesi önerilmiştir. Bu durumda bina içi su kullanımında şebeke suyundan kişi başına günde ~ 40 litre civarında bir su tasarrufu söz konusu olacaktır. Bina içerisinde toplanan gri su aynı binanın bodrum katında arıtıldıktan sonra yine aynı binadaki konutlarda sifon suyu olarak kullanımı düşünülmüştür (Kocakır Rezerv Yapı Alanı Bileşen 4.3 ve 4.6. Raporu, 2016).

Bir diğer hedef olarak ortaya konan ve mekânsal çözümlemeleri sağlanan yağmur suyu hasadı iki şekilde gerçekleştirilecektir. Birincisi mikro-havza su hasadı tekniği ile “doğal alanlardan gelen yüzey suyu akışının topoğrafyanın uygun hatları boyunca çeşitli açık kanal yapıları ile gölet ve la günlerde toplanması”, ikincisi ise “yapıların çatı yüzeylerinden yapılan su hasadı”dır. Bu bağlamda proje alanı içerisinde yüzey suyu drenaj hatları boyunca yağmur suyu yönlendirmeleri ile beslenen göletler önerilmiştir. Göletler hem rekrasyon amaçlı, hem de sulama amaçlı kullanılması önerilmiştir (Kocakır Rezerv Yapı Alanı Bileşen 4.3 ve 4.6. Raporu, 2016).

Su tüketiminin azaltılmasına yönelik olarak yapılan bir diğer düzenleme ise grisuyundan arındırılmış atıksuyun, proje alanı içinde önerilen atıksu arıtma tesisinde ileri derece arıtılmış atıksuyun da özel olarak yapılacak bir lagüne savaklandırılması ve toplanan bu arıtılmış atıksuyun yönetmelikler çerçevesinde tarımsal üretim ve yeşil alan sulamasında kullanımı önerilmektedir. Böylelikle Proje Alanından hiçbir atıksu deşarjı söz konusu olmayacaktır (Kocakır Rezerv Yapı Alanı Bileşen 4.3 ve 4.6 Raporu, 2016).

1. d) Çevre Dostu Toplu ve Entegre Ulaşım Sistemi

Planlama alanında karma arazi kullanımı ve kompakt bir planlama ile ulaşım mesafelerinin azaltılması, yaya ve bisiklet ulaşımının geliştirilmesi, toplu taşıma sistemlerinde hibrid sistemlerin kullanılması ve böylece karbon salımının azaltılması hedeflenmektedir.  Bu strateji başlığı altında “Erişilebilir ve Hibrid Sistemli Etkin Toplu Taşıma”, “Kesintisiz Bisiklet Ulaşım Ağı” ve “Kesintisiz Yaya Aksları ve Engelli Erişimi” ana hedefleri yer almaktadır. Planlama alanında ulaşım sisteminin temel özelliği yaya dostu olmasıdır. Proje alanında ana yaya aksları ve bisiklet yolları toplu taşıma sistemi ile entegre olacak biçimde ve toplu taşıma durakları ile ilişkili olarak tasarlanmıştır. Ulaşım sisteminin, sosyal altyapı alanları ve rekreasyon alanları ile bağlantılı biçimde belirli güven ve konfor koşullarını sağlayacak biçimde tasarlanmıştır. Proje alanında uygulanan ulaşım modellemesi kapsamında elde edilen çekim modeli sonuçlarına göre, planlama alanında üretilen yolculuklarının % 62’sinin alan içinde yapılacağı ve alan içinde ortalama yolculuk uzunluğunun 2 km olması nedeniyle yolculukların % 65’inin yaya olarak yapılacağı öngörülmüştür (Kocakır Rezerv Yapı Alanı Bileşen 4.3, 4.4 ve 4.6. Raporu, 2016).

1. e) Atık Yönetimi

Ekolojik yerleşmelerde her türden atıkların yönetimi, geri kazanımı ve bertarafı öncelikli konulardan biridir. Proje alanında, organik atıkların (mutfak atığı ve diğer organik atıklar) etkin bir şekilde geri kazanımının sağlanabilmesi için diğer atık bileşenlerinden ayrı olarak toplanması önerilmiş, organik atıkların ayrı toplanması ile ambalaj atıklarının da daha yüksek bir oran ile geri kazanımı mümkün kılınmıştır. Organik katı atıkların yönetiminde en yaygın uygulama kompostlaştırma veya havasız çürütme (biyometanizasyon) yöntemleridir. Kompost veya biyometanizasyon tesisine gönderilecek olan mutfak ve park/bahçe atıklarının geri kazanımı sırasında farklı aşamalarda meydana gelen kayıplar proje alanı dışındaki Düzenli Depolama Tesisinde nihai bertarafının sağlanması önerilmiştir (Kocakır Rezerv Yapı Alanı Bileşen 4.3 ve 4.6. Raporu, 2016).

Proje alanında önerilen atık su arıtma tesisinde oluşacak fazla çamurun bertarafı da aynı tesislerde gerçekleşecektir. Bu tesis, kojenarasyon tesisine yakın olduğundan buradan elde edilen çamurun yakıt olarak kullanılması ile Katı Atık ve Atıksuların Arıtılması ile Enerji Geri Kazanımı sağlanabilecektir (Kocakır Rezerv Yapı Alanı Bileşen 4.3 ve 4.6. Raporu, 2016).

Proje alanında ayrıca, tıbbi atık, inşaat atığı ve tehlikeli atıkların toplanması, bertarafı ve geri kazanımına ilişkin önerilere yer verilmiştir.

5. Sonuçlar

Eskişehir İli Kocakır Mevkii’nde T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (Altyapı ve Kentsel Dönüşüm Genel Müdürlüğü) ile İstanbul Teknik Üniversitesi Rektörlüğü (Döner Sermaye İşletmesi) arasında Kocakır Ekolojik Yerleşme Planlaması ve Tasarım çalışmaları Nisan 2016 tarihinde tamamlanmıştır. Yukarıda özetlenmeye çalışılan proje hedefleri çerçevesinde şu kazanımların elde edilmesi öngörülmektedir.

Buna göre 838 ha’lık brüt alanda 75.000 kişi için planlanan ekolojik yerleşmede brüt yoğunluk yaklaşık 90 ki/ha, net yoğunluk ise 370 ki/ha olarak hesaplanmıştır. Kişi başına yeşil alan miktarı 91 m² olan projede kat adedi ortalama 6-8 kattır. Toplam 3.164.851 m²’lik inşaat alanına sahip projede simpson çeşitlilik indeksi[1] 0.52, biyotop alan katsayısı[2] 4.48 olarak bulunmuştur.

Projede grisu kullanımı, yağmur suyu hasadı ve atıksı arıtma ve geri kazanımı yöntemleriyle toplamda en az %40 su tasarrufu sağlanmaktadır. Tüm sistemin verimli işlemesi durumunda proje alanında sıfır deşarj sağlanabilecektir.

Proje alanında yıllık elektrik ihtiyacı toplam 167.048,80 MWh olarak hesaplanmış, kojenerasyon sistemi ile bunun 73.629,30 MWh’lık kısmı (%34), güneş panelleriyle 109.817,30 MWh’lık (%66) kısmının karşılanacağı hesaplanmıştır. Toplam enerji ihtiyacının %34’ünün üretildiği kojenerasyon sisteminde üretilen enerjinin % 4,9’u atıksu ve katı atıktan elde edilen biyogazdan sağlanmaktadır. Tüm sistemlerin verimli çalışması halinde şebekeden elektrik talebinin olmayacağı (sıfır) hesaplanmıştır.

Proje alanında ulaşım kaynaklı karbon salımı miktarı 7.081 ton CO₂/yıl, yerleşme kaynaklı karbon salımı ise 49.311 ton CO₂/yıl olarak hesaplanmıştır. Proje alanında ulaşım kaynaklı karbon salımı %35 azaltılırken, yerleşme kaynaklı karbon salımı ise sadece bina iyileştirilmesi yoluyla %66, bölgesel ısıtma ve soğutma sistemlerinin kullanılmasıyla (geleneksel sistemlere göre %30 daha az karbon salımı gerçekleşmektedir) bina iyileştirmeleri ile birlikte %96 oranında karbon salımının azaltılabileceği görülmüştür.

6. Kaynaklar

Kocakır Mevkii Rezerv Yapı Alanı Bileşen 4.2 Raporu, 2015. Kocakır Mevkii Rezerv Yapı Alanı Analiz ve Sentez Raporu, İTÜ & Çevre ve Şehircilik Bakanlığı.

Kocakır Mevkii Rezerv Yapı Alanı Bileşen 4.3 Raporu, 2016. Kocakır Mevkii Rezerv Yapı Alanı Nazım İmar Planı Raporu, İTÜ & Çevre ve Şehircilik Bakanlığı.

Kocakır Mevkii Rezerv Yapı Alanı Bileşen 4.4 Raporu, 2016. Kocakır Mevkii Rezerv Yapı Alanı Uygulama İmar Planı Raporu, İTÜ & Çevre ve Şehircilik Bakanlığı.

Kocakır Mevkii Rezerv Yapı Alanı Bileşen 4.6 Raporu, 2016. Kocakır Mevkii Rezerv Yapı Alanı Kentsel Tasarım Proje Raporu, İTÜ & Çevre ve Şehircilik Bakanlığı.

Teşekkür

Bu proje, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (Altyapı ve Kentsel Dönüşüm Genel Müdürlüğü) ile İstanbul Teknik Üniversitesi Rektörlüğü (Döner Sermaye İşletmesi) arasında Nisan 2015 tarihinde imzalanan Kocakır Ekolojik Yerleşme Planlaması ve Tasarımı konulu protokol kapsamında yapılmıştır.