Prof. Dr. Şükran ŞAHİN
Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi
Peyzaj Mimarlığı Bölümü Öğretim Üyesi

GİRİŞ: Amaç ve Kapsam

Avrupa Peyzaj Sözleşmesi (APS) ve Avrupa Birliği Su Çerçeve Direktifi (AB SÇD)’nin, peyzaj boyutundaki ortak içerikleri göz önünde bulundurulduğunda, Türkiye’nin de imzaladığı söz konusu bu iki sözleşmenin eylem alanları uygulamada bütünleşik olarak yürütülebilir. Belirtilen uluslararası taahhütler gereği gerçekleştirilecek Havza Yönetim Planlarının (HYP) hazırlanması ve Peyzaj Karakter Analizi ve Değerlendirilmesi (PKAD) işleri, antlaşmaların kapsam ve gerekliliklerindeki ortak yönler doğrultusunda bir arada düşünülmelidir. Bu birlikte eylem alanı “Havza Yönetiminde Kooperatif Yaklaşım” olarak isimlendirilebilir.

APS (2000) Avrupa peyzajlarının planlanması, korunması ve yönetilmesi üzerine ortak hedefler belirleyen hukuki yaptırımdır. Bu kapsamda, ülkemiz; doğal, kırsal, kentsel ve kent çevresi ile iç sular ve deniz peyzajlarının korunması, planlanması ve yönetilmesinden sorumlu olup, Sözleşmeyi hayata geçireceğini ve kendi politikalarıyla uyumlu hale getireceğini taahhüt etmiş bulunmaktadır. Sözleşmenin 5 ve 6. Maddelerinde her bir Tarafın “(i) Kendi toprakları üzerindeki peyzajları tanımlamayı; (ii) Peyzajlarının özelliklerini ve onları dönüştüren güç ve baskıları analiz etmeyi; (iii) Değişimleri kaydetmeyi ve böylece tanımlanmış olan peyzajları, ilgili taraflar ve toplum tarafından verilen özel değeri göz önüne alarak değerlendirmeyi taahhüt eder” denilmektedir.  AB SÇD (2000)’nin 13. Maddesine göre ise üye ülkeler kendi topraklarındaki her bir nehir havzası için HYP üretmekle yükümlüdür ve bu planların AB SÇD Ek VII de belirtilen kapsamda hazırlanması öngörülmüştür. Ek VII’de belirtilen bu kapsamdan dördü, bu makale ile vurgulanan ortak alandır ki bunlar; “1. Nehir havzaları genel karakteristiklerinin tanımlanması, 2. İnsan faaliyetlerinin sebep olduğu önemli baskı ve etkilerin özeti, 3. Korunması gereken hassas alanların tanımlanması ve 4. Çevresel hedeflerin listesi” olarak belirtilebilir.

PKAD süreci, bir fizyografik ve ekolojik alan birimi olarak akarsu havzaları ile belirlenen sınırı kapsayacak biçimde yürütülmelidir. Karakter-fonksiyon temelli PKAD çalışmalarında; gerek alanın yapısal olarak tanımlanmasında gerekse o yapıyı biçimlendiren başta jeomorfolojik ve dolayısıyla biyolojik süreçlerin/fonksiyonların irdelenmesinde havza sınırları kuşkusuz çok katmanlı analiz ve değerlendirme sınırlarından en önemlisidir. Özellikle ülkemiz peyzajlarının biçimlenmesinde su ve toprağa dayalı kilit ekolojik ve kültürel süreçler dikkate alındığında havza sınırının, doğal ve kültürel yapının belirlediği olası diğer sınırlardan daha öncelikli olarak ele alınması gerektiği söylenebilir. Habitat, arazi örtüsü/arazi kullanımı (ya da peyzaj deseni), iklim, kayaç vb. özelliklerin birlikte oluşturdukları bir mekânsal birim olarak peyzaj karakter tipleri ve alanlarının tanımlanması bir APS gerekliliğidir. Doğa-insan etkileşiminin mekânsal ve zamansal anlatımı olan peyzaj özelliklerine ilişkin böyle bir tanımlama, havza karakteristiklerinin tanımlanması için de etkili olacak yaklaşımdır. O halde, havza yönetim planlarının hazırlanmasında yukarıda belirtilen dört iş kapsamında peyzaj karakter analizi ve değerlendirmesi önemli katkılar sağlayacak bir araçtır. Sonuç olarak APS ve AB SÇD hedeflerinin birlikte yürütülmesi emek ve maliyeti düşürecek aynı zamanda farklı bu iki uygulama alanının kurumsal düzeyde koordinasyonuna ve entegrasyonuna katkı sağlayacaktır. Peyzaj karakterizasyonu, aynı zamanda, havza sınırı ile birbirinden ayrılan havza yönetim planlarının birbirlerine entegrasyonları için gerekli arayüzler içinde önemli bir yeri tutmaya adaydır.

Ülkemizde T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı koordinatörlüğünde hazırlanan ve 2014 yılında yayımlanan  “Ulusal Havza Yönetim Stratejisi-UHYS (2014-2023) ile, ülke ihtiyaçlarını önceliklendiren, AB çevre ve su yönetim standartları ile tutarlı ve Türkiye’nin sürdürülebilir yaşam öncelikli kalkınma gündemini destekleyen güçlü bir entegre doğal kaynak yönetim politika çerçevesinin ve stratejisinin önemli bir bileşenini oluşturması hedeflenmiştir. Bu bağlamda  belirliteln strateji belgesininin Avryoa Birliği SÇD yaptırımlarını da kapsadığı belirtilebilir. UHYS belgesinde HYP dahil edilecek peyzaj bilgisine Amaç 4 kapsamında yer verilmiştir ve uygulama sorumluluğu T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü (DKMPGM)’ndedir. Ülkemizde APS’nin uygulanmasından da sorumlu kurum olarak DKMPGM’nin 2016 yılına kadar yürütmüş olduğu çalışmalar aşağıda sıralanmıştır.

• Uzun O., Dilek F., Çetinkaya G., Erduran F. ve Açıksöz S. (2010). Konya İli, Bozkır-SeydişehirAhırlı-Yalıhüyük İlçeleri ve Suğla Gölü Mevkii Peyzaj Yönetimi, Koruma ve Planlama Projesi. Proje Raporları, Mülga T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı (Yeni T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı), Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü Doğa Koruma Dairesi Başkanlığı, Ankara.
• Şahin, Ş., Perçin, H., Kurum, E., Uzun, O. ve Bilgili, B. C. (2014). Bölge-Alt Bölge (İl) Ölçeğinde Peyzaj Karakter Analizi ve Değerlendirmesi Ulusal Teknik Kılavuzu.
• Şahin, Ş., Perçin, H., Kurum, E. ve Memlük, Y. (2014). Akarsu Koridorlarında Peyzaj Onarımı ve Doğaya Yeniden Kazandırma Teknik Kılavuzu.
• Uzun, O., Müderrisoğlu, H., Demir, Z., Kaya, L., G., Gültekin, P., Gündüz, S., (2015). Yeşilırmak Havzası Peyzaj Atlası. T

Yukarıda belirtilen çalışmalardan birincisi ile birlikte teknik kılavuz olarak hazırlanmış 2 ve 3. kaynaklarda sırasıyla yerel düzey ve bölge-alt bölge düzeylerinde PKAD süreci tanımlanmaktadır. Sonuncusu, Havza temelli PKAD ve peyzaj izleme sürecini pilot bir alan kapsamında tarifleyen Peyzaj Atlası çalışmasıdır. Dolayısıyla AB SÇD HYP içeriğinin belirtildiği Ek VII’deki 1, 2, 3 ve 5. konuların peyzaj bilgisi kapsamında uygulanmasında başvurulabilecek teknik kılavuzlar ve pilot alan uygulamaları hâlihazırda başvurulabilecek kaynaklardır.

PKAD süreci bir APS gerekliliği olmakla birlikte; temelde peyzaj planlama adı altında, özellikle Ian McHARG’ın ünlü kitabı “Design with Nature” (1969)’dan sonra daha önem kazanarak, gelişmiş dünyadaki mekânsal planlama sürecinde bir ön eylem alanı olarak yerini almıştır. APS 21. yüzyılın başlangıcındaki Avrupa söylemlerinden biridir ve Avrupa peyzajlarının tanımlanması, planlanması ve yönetiminde ortak bir yaklaşımın tesisine zemin hazırlamıştır. Gerçekte APS ile öngörülen işlerin uygulamada yer alışı daha eskilere dayanmaktadır. Öte yandan, Swanwick, (2002)’ e göre uzun yıllar alan kullanım planlaması ve yönetiminde dikkate alınan bir katman olarak peyzaj ile ilgili vurgu; koruma-kullanım kararları çerçevesinde bir alanı diğerinden daha değerli kılan peyzaj kıymetlendirmesi üzerine olmuştur. PKAD kapsamında peyzaj değerlendirmesi ise bir alanı diğerinden farklı kılan peyzaj karakter sınıflandırması ve tanımlamasını da içeren, bir araç olarak 1980’lerden sonra ortaya çıkmıştır. Peyzaj tanımlanmasının son ürünü yargı/kıymet bağımsız belirlenen peyzaj karakter tipleri ve/veya alanları (Swanwick, 2002) ile birlikte bu karakteri biçimlendiren en önemli kilit süreçlere ilişkin zamansal ve mekânsal analizlerdir. Analizlerde alan kullanım değişiklikleri ve gelişim tiplerinin baskıları gibi değişim güçleri de tanımlanmalıdır. Peyzaj karakterine ilişkin yargılama aşamasındaki temel ürünler ise, peyzaj stratejilerinin ve politikalarının geliştirilmesi, peyzajlara bir statü atama, peyzaj kullanım kapasitesiyle ilgili rehber bilgiler ve nihai ürün olarak, peyzaj planıdır (Şahin ve ark., 2014a).

AB SÇD ve APS’nin kooperatif biçimde uygulanmasında, nehir havzaları, tanımlayıcı ve idari sınırlar olarak ele alınmalıdır. Peyzaj karakter tipleri ve alanları havza ise sınırını kapsamalıdır. Bu sınırlarda yürütülecek PKAD ile şu bilgiler ortaya konulabilir: 1) Peyzaj Bilgi Sistemi, 2) Peyzaj Karakter Alanları ve Tipleri, 3) Hassas Alanlar, 4) Peyzaj Koruma- Gelişim Stratejileri ve Politikalar, 5) Peyzaj Planı ve 6) Peyzaj İzleme Göstergeleri (Peyzaj Atlası)

HAVZA YÖNETİMİNDE KOOPERATİF YAKLAŞIM

APS ile peyzajların tanımlanması öngörülmektedir ve Avrupa’da birçok ülke uygulamasında bu tanımlama “Peyzaj Karakter Tipi” ve “Peyzaj Karakter Analizi” başlıkları altında yürütülmektedir. Bu alanlar tanımlandıktan sonra her birim için değerlendirme (planlama, yönetim ve/veya kalite stratejileri geliştirme) gerçekleştirilebilir. (Klijn and Udo de Haes, 1994; EPA, 1997; Cleland, 1997; Bastian 2000; Swanwick, 2002; Wascher, 2004; Wascher, 2005). Tip, alan ve değerlendirmeye ilişkin tanımlar Şahin ve ark. (2014a) tarafından aşağıdaki biçimde tanımlanmıştır.

• Peyzaj Karakter Tipi: Bir peyzajda ayırt edilebilen ve nispeten homojen karakterdeki alanlardır. Peyzaj Birimleri peyzajın yapısal Karakteri açısından tanımlayıcı Bilgiyi verirken, Peyzaj karak-ter tipleri insanlar tarafından algılanabilen farklılıkta olan ve mekânda tekrar edebilen en küçük alanları ifade eder. Peyzaj birimlerinin peyzajı tanımlamak amacıyla yeniden sınıflanmasıyla elde edilir.
• Peyzaj Karakter Alanı: Bulunduğu bölgenin coğrafik özelliğini yansıtan ve özel isim ile anılan, kendine özgün, eşsiz ve/veya olağanüstü özelliği olan alanlardır.
• Peyzaj Karakter Değerlendirmesi: Peyzajların korunması, gelişimi ve yönetimi üzerine yargıyaolanak sağlayan ve fonksiyon-karakter temelli peyzaj planlama ve yönetim sürecidir.

AB SÇD ve APS’nin uygulanmasında kooperatif yaklaşım iki düzeyde gerçekleştirilmelidir: 1) Bölge Düzeyi (Nehir Havzası Düzeyi), 2) Alt-Bölge Düzeyi ve Yerel Düzey (Alt havzalar düzeyi). APS ve AB SÇD gereklilikleri peyzaj bilgisi boyutunda birlikte yorumlanarak Havza Yönetiminde Kooperatif Yaklaşım önerisi Şekil’de sunulmuştur. Bu modele ilişkin açıklamalar aşağıda bulunmaktadır.

Şahin (1996)’dan ve Şahin (2007)’den değiştirerek Havza Yönetiminde Kooperatif Yaklaşım önerisi

• Ulusal Peyzaj Politikası: APS’nin ulus sathında yürütülebilmesi için gerekli yapısal düzenlemeleri işaret edecek dokümandır. Bu doküman aynı zamanda APS ve AB SÇD uygulamalarının bütünleştirilmesi konusunu da vurgulamalıdır.
• HYP: AB SÇD ve UHYS ile tariflenen plandır. APS çerçevesinde oluşturulması gerekli Peyzaj Bilgi Sistemi (PBS) ve Peyzaj Koruma Stratejileri bu eylem planına entegre olmalıdır. Şahin ve ark.(2015) PBS sistemi için PKAD kapsamında bir standart önermiştir. Ancak Uzun ve ark., (2015) tarafından DKMPGM adına hazırlanan Yeşilırmak Havzası Peyzaj Atlası ile geliştirilmiş peyzaj izleme göstergeleri PBS’ye dâhil edilmelidir. Ayrıca sözü geçen Peyzaj Atlası pilot çalışması, Bölge Düzeyinde olan HYP için Peyzaj Koruma Stratejileri geliştirmede de model doküman niteliğindedir.
• İdari Birim: HYP’nin diğer kurumlarla koordine biçimde yürütülmesi ve izlenmesinden sorumlu birimdir. Dolayısıyla bu birimin peyzaj bilgisinin HYP’ye dâhil edilmesinden de sorumlu olduğu belirtilebilir.
• Stratejik Peyzaj Planı: Su kaynaklarının korunması ve geliştirilmesi stratejisi temelindeki PKAD sürecinin nihai ürünüdür. AB SÇD doğrultusunda hazırlanacak HYP’, n iyi ekolojik koşullara ulaşabilmek adına su yüzeyi tipleri için refereans koşulların tanımlanması ve hedeflenen ekolojik koşullara uluşabilmek için önlemlerin geliştirilmesi amaçları ile aslında kendi bir stratejik plan olarak değerlendirilebilir. APS ile peyzaj planlama peyzajların geliştirilmesi, onarılması ve yeniden oluşturulması için yapılan ileriye dönük eylem olarak tanımlanmaktadır. PKAD sürecinin nihai ürünü olara peyzaj planı ise peyzaj gelişim, onarım ve koruma eylemlerinin tümünü içeren plan, plan notu ve raporlardan oluşan sentez çalışmadır. Havza bütünü ve/veya akarsu koridoru kapsamında hazırlanabilir. Uzun ve ark (2010) ve Şahin ve ark. (2014a ve 2014b) kurumsal düzeyde hazırlanmış model dokümanlar olarak kullanılabilir.

TARTIŞMA VE SONUÇ

Ulusal Havza Yönetimi Strateji (UHYS) belgesi ile tanımlanan ve peyzaj bilgisine gereksinimin tariflendiği işlerin; beklenen yarar çerçevesinde gerçekleştirilebilmesi, Ulusal Peyzaj Politikasının oluşturulmasıyla mümkün olabilir. Ülkemizde ulusal mekânsal planlama kademelerine peyzaj bilgisi yeterince dâhil edilememektedir. Doğrudan havza düzeyinde olmasa da UHYS’ler için gerekli peyzaj bilgisinin oluşturulduğu ve başarılı denilebilecek uygulamalar (Örneğin Malatya Çevre Düzeni Planı, Afyon-Manisa-Uşak Çevre Düzeni Planı) henüz çok az sayıdadır. Peyzaj bilgisinin havza ölçekleri de dâhil olmak üzere mekânsal planlama kademelerine nasıl dâhil edilebileceğine ilişkin kurumsal düzeyde ve pilot alanlar kapsamında kılavuz belgeler oluşturulmaktadır. Bu yönde katedilen önemli mesafenin pratikte doğru zamanda karşılığını bulabilmesi ise yasal düzenlemeler ile mümkün olabilir. Öte yandan, dünyaya nazikçe dokunabilmede ve böylece doğa ile insan arasında sağlıklı bir ilişkinin tesis edilebilmesinde peyzaj bilgisine gereksinimin sosyal bilişte doğal bir girdi olarak yer alması, zorlayıcı yaptırım görünümündeki mevzuattan ya da hukuki belgelerdeki soğuk satırlardan daha etkin ve daha sürdürülebilir bir sonuç verebilir. Ne var ki, böyle bir kurgu; hâkim ekonomik modelin etkisi altındaki toplumsal yaşayışta köklü bir değişimi kucaklıyor görünmektedir.

 REFERENCES

Uzun O., Dilek F., Çetinkaya G., Erduran F. ve Açıksöz S. (2010). Konya İli, Bozkır-SeydişehirAhırlı-Yalıhüyük İlçeleri ve Suğla Gölü Mevkii Peyzaj Yönetimi, Koruma ve Planlama Projesi. Proje Raporları, Mülga T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı (Yeni T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı), Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü Doğa Koruma Dairesi Başkanlığı, Ankara.

Şahin, Ş., Perçin, H., Kurum, E., Uzun, O. ve Bilgili, B. C. (2014a). Bölge-Alt Bölge (İl) Ölçeğinde Peyzaj Karakter Analizi ve Değerlendirmesi Ulusal Teknik Kılavuzu. Müşteri Kurumların T.C. İçişleri Bakanlığı, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ve T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı olduğu, T.C. Ankara Üniversitesinin Yürütücü Kuruluş olduğu ve TÜBİTAK KAMAG 1007 Programı 109G074 No’lu PEYZAJ-44 Projesi Çıktısı, 148 Sayfa, Ankara.

Şahin, Ş., Perçin, H., Kurum, E. ve Memlük, Y. (2014b). Akarsu Koridorlarında Peyzaj Onarımı ve Doğaya Yeniden Kazandırma Teknik Kılavuzu. T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü adına BEL-DA Belde Proje ve Dan. Tic. Ltd. Şti., 154 sayfa, Ankara.

Uzun, O., Müderrisoğlu, H., Demir, Z., Kaya, L., G., Gültekin, P., Gündüz, S., (2015). Yeşilırmak Havzası Peyzaj Atlası. T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü adına AKS Planlama Mühendislik Limited Şirketi, 254 sayfa, Ankara.

McHarg, I., L. (1969). Design with Nature. Garden City, NY: The Natural History Press.

Swanwick, C., (2000).Landscape Character Assessment Guidance for England and Scotland. Prepared on behalf of The Countryside Agency and Scottish Natural Heritage. University of Sheffield.

Klijn, F., and H. A. Udo De Haes (1994). A Hierarchical Approach to Ecosystems and its Implications for Ecological Land Classification. Landscape Ecology 9: 89-104, Springer, Netherlands.

EPA (1997). An Ecological Assessment of the United States Mid-Atlantic Region: A Landscape Atlas (1997). United States Environmental Protection Agency, EPA/600/R-97/130.

Cleland, D.T; et al. (1997). National Hierarchical Framework of Ecological Units. Published in, Boyce, M. S.; Haney, A., ed. 1997. Ecosystem Management Applications for Sustainable Forest and Wildlife Resources, CT. pp. 181-200.Yale University Press, New Haven.

Bastian, O. (2000). Landscape Classification in Saxony (Germany): A Tool for Holistic Regional Planning. Landscape and Urban Planning 50 (2000) 145±155, Elsevier Science Ltd.

Wascher, D.M. (ed) (2005). European Landscape Character Areas – Typologies, Cartography and Indicators for the Assessment of Sustainable Landscapes. Final Project Report as deliverable from the EU’s Accompanying Measure project European Landscape Character Assessment Initiative (ELCAI), funded under the 5th Framework Programme on Energy, Environment and Sustainable Development (4.2.2), x + 150 pp.

Wascher, D.M. (2004). Landscape Indicator Development: Steps towards a European Approach. in: Jongman, R. (Ed.) 2004. The New Dimensions of the European Landscape. Proceedings of the Frontis Workshop on the Future of the European Cultural Landscape Wageningen, Wageningen UR Frontis Series Nr. 4, pp. 237-252, Kluver Academic Publishers, Dordrecht, The Netherlands.

Şahin, Ş. (1996). Dikmen Vadisi Peyzaj Potansiyelinin Saptanması ve Değerlendirilmesi Üzerine Bir Araştırma. Ankara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi.

Şahin, Ş. (2007). Co-Operative Approach in the implementation of European Landscape Convention and European Water Framework Directive in Turkey: Joined up Thinking, In:Proceedings Book of International Congress on River Basin Management (Uluslararası Nehir Havzaları Yönetimi Kongresi). TC Ministry of Energy and Natural Resources General Directorate of State Hydrolic Works (TC Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Devlet Su İşleri Müdürlüğü),Volume 1, pp: 218-229, 20-24 Mart 2007, Antalya.