A. Nalan FİDAN

Bursa Büyükşehir Belediyesi Çevre Koruma ve Kontrol Dairesi Başkanı

Bursa Sağlıklı Şehir Proje Koordinatörü

Sağlıklı Şehir Kavramı

DSÖ Sağlıklı Şehirler projesi küresel bir harekettir. Politik taahhüt, kurumsal değişim, kapasite geliştirme, ortaklıklara dayanan planlama ve yenilikçi projeler yoluyla yerel yönetimleri sağlığın geliştirilmesi konusunda tetikleyen bir projedir. DSÖ Avrupa Sağlıklı Şehirler Ağı’na üye olan şehir sayısı 2017 itibariyle 100’e yakındır ve Avrupa Bölgesinde 32 ulusal ağ yer almaktadır; ulusal ağlara üye olan şehir sayısı bin dört yüzün üzerindedir.

DSÖ Avrupa Sağlıklı Şehirler Ağının en önemli hedefi yerel yönetimlerin sosyal, ekonomik ve politik gündemleri içerisinde sağlığa verilen önemi yüksek seviyelere ulaştırmaktır. Tüm sektörleri ilgilendiren sağlık konusunda  yerel yönetimleri çok özel bir rolü vardır.  Yerel yönetimler bireylerin  sağlığını ve esenliğini hem koruyacak hem de iyileştirecek bir liderlik gücüne sahiptir.

Sağlıklı Şehirler hareketi sağlık alanında kapsamlı ve sistematik politika ve planlar geliştirmektedir; bu kapsamda özellikle aşağıdakiler vurgulamaktadır:

Sağlık ve kentsel yoksulluk alanında eşitsizliklerin giderilmesi

Hassas grupların ihtiyaçlarının karşılanması

Katılımcı yönetim

Sağlığın sosyal, ekonomik ve çevresel belirleyicilerinin saptanması.

Sağlık sadece sağlık sektörüyle alakalı değildir. Sağlığın içerisine ekonomi, yenileme ve kentsel kalkınma da girmektedir. Sağlıklı şehir yaklaşımı sağlığı, şehirlerin politik ve sosyal gündemlerinin en üstüne yerleştirmeye ve yerelde halk sağlığı için kuvvetli bir destek oluşturmaya odaklanmaktadır. Sağlığın belirleyicileri üzerinde çalışırken eşitlik, katılımcı yönetişim ve desteği ve sektörler arası işbirliğiyle birlikte çalışmayı güçlü bir şekilde vurgulamaktadır.

Bu yaklaşımın başarılı bir şekilde uygulanması için sağlık ve yaşam koşulları ile alakalı tüm alanlara değinebilecek yenilikçi eylemlere girişmek ve Avrupa ve ötesinde bulunan birçok şehrin ağ çalışmaları yoluyla birlikte çalışması gerekmektedir. Bu yüzden;

Belirgin politik taahhüt;

Liderlik;

Kurumsal değişim, ve

Sektörler arası ortaklıklara ihtiyaç duyulmaktadır.

Sağlıklı bir şehir, elde edilen sonuçlarıyla değil kullandığı süreç ile tanımlanır.

Sağlıklı bir şehir, belli bir sağlık seviyesine ulaşmış şehir anlamına gelmemektedir.

Sağlıklı bir şehir, sağlık konusunda bilinçli olan ve sağlığı iyileştirmeye çalışan bir şehirdir. Bu yüzden, sağlık alanındaki göstergeler ne olursa olsun her şehir sağlıklı olabilir.

Bir şehrin sağlıklı bir şehir olabilmesi için şunlar gereklidir: Kendisini sağlığı iyileştirmeye adaması ve bu hedefi gerçekleştirmek için bir süreç ve yapı oluşturması.

Sağlıklı bir şehir, sürekli olarak fiziksel ve sosyal çevreyi geliştiren ve kaynaklarını insanların birbirini hayata dair tüm fonksiyonların yerine getirilmesi ve ulaşabilecekleri en iyi potansiyele ulaşması konusunda desteklemesi için genişleten bir şehirdir.

DSÖ Avrupa Bölgesinde sağlıklı bir şehir için temel bir model önerilmektedir.

NEDEN ŞEHİR SAĞLIK PROFİLİ?

DSÖ Avrupa Sağlıklı Şehirler Ağı çalışmalarının ikin önemli aşaması bulunmaktadır bunlar sağlıklı şehir profillerinin ve şehir sağlık gelişim planlarının hazırlanmasıdır.

Şehirlerin, DSÖ Sağlıklı Şehirleri Projesi içerisinde gerçekleştirdiği ilk çalışmalardan birisi kapsamlı şehir sağlık profillerinin oluşturulmasıdır. [1]Şehir sağlık profilleri şehrin nüfusunun sağlık durumunu tanımlayan halk sağlığı raporlarıdır ve içerisinde sağlık ve sağlığın belirleyicileri hakkında önemli bilgiler ve bu bilgilere dayanan analiz ve yorumlar bulunmaktadır.

Profiller genellikle, halk sağlığını tanımlamak için sağlık göstergelerinden yararlanır ve şehirde insan sağlığını etkileyen yaşam tarzı, çevresel veya sosyal faktörler hakkında bilgiler sunar.

Şehir sağlık profilleri bir çalışmanın sonu değildir, bunun yerine sağlığın geliştirilmesi ve sağlıklı bir şehir hedefine ulaşılması yolunda kullanılacak araçlardır.

Bir şehir sağlık profili;[2]

Şehirle ilgili sağlık bilgilerini özetlemeli,

Şehirdeki sağlık, sağlığı geliştiren ve sağlığı etkileyen konularını tanımlamalı,

Sağlıkla ilgili olarak elde edilecek hedefleri belirlemeli,

Sağlığı etkileyen konular hakkında halka, politikacılara, profesyonellere ve karar vericilere kolayca anlaşılabilir şekilde bilgi vermeli

Şehirde yaşayanların sağlığı ile ilgili doğru, güncel, tarafsız ve bağımsız bilgilerden oluşmalı,

Bilgiler grafik ve haritalarla ifade edilerek yorumlanmalı,

[1] http://www.euro.who.int/en/what-we-do/health-topics/environmental-health/urban-health/activities/healthy-cities/who-european-healthy-cities-network/how-new-cities-can-get-started/city-health-profiles,

[2] http://www.skb.org.tr/dunya-saglik-orgutu-avrupa-saglikli-sehirler-agi/,

Katılımcı bir süreç ile hazırlanmalı,

Sağlık alanındaki eşitsizliklere ve hassas gruplara odaklanmalı

Yerele özgü olmakla birlikte ulusal çalışmalarla da uyumlu olmalı,

Sağlığın sosyal belirleyicilerine odaklanmalı,

İzleme ve değerlendirme yapılmasına olanak sağlayan göstergelerden oluşmalı,

Herkes için anlaşılabilir olmalı

Daha önceki yıllarla karşılaştırma yapılmalı

Kentin ülke geneliyle kıyaslanması sağlanmalı

Kent içinde sağlığın sosyal belirleyicileriyle ilgili değişimi yansıtmalı

Yerel toplumun şehirdeki sağlıkla ilgili konularda görüşlerini içermelidir.

Bir şehrin sağlık profiline ilişkin kesin bir tarif yoktur. Her şehir kendi profilini,  yapısına uygun olarak kendi oluşturmalıdır. Tüm profiller nüfusa ilişkin temel bilgiler ve hayati istatistikleri içermelidir. Şehir Sağlık Profillerinde; yerel şartlara bağlı olarak değişiklik göstermekle birlikte ulaşım, yol güvenliği, çevre kalitesi, sosyal hizmetler, konut, kentsel planlama, yeşil alanlar, suç ve suç korkusu gibi sağlığın sosyal belirleyicileri; stratejik etkileri, sağlık etkileri, eşitlik üzerindeki etkileri bakımından değerlendirilmelidir.

Şehir sağlık profillerinde ele alınması  gereken konular:

Genel Sağlık Durumu

Yaşam Biçimleri

Yaşam Koşullarının Özellikleri

Sosyo-ekonomik Koşullar

Fiziksel Çevre Özellikleri

Tüm alanlarda Eşitsizlikler

Sosyal Çevre  Özellikleri

Halk sağlığı politikaları ve uygulamaları

Şehir sağlık profilleri sağlığın sosyal belirleyicileriyle ilgili belirlenen göstergeler ışığında mevcut durumu bize yansıtır, sağlık alanındaki hizmetlerin geliştirilmesi ve sağlık alanındaki eşitsizliklerin giderilmesi için yerel yönetimlere fırsatlar sunar. Aynı zamanda halkın farkındalığını arttırarak, sağlık alanındaki hizmetlerin arttırılması için politik taahhütlerin geliştirilmesini teşvik eder.  Şehirler arasında sağlık ve sağlığın sosyal belirleyicilerinin karşılaştırmasını yapma imkanı verir. Şehirdeki sağlığın geliştirilmesi için stratejiler ve müdahale programlarını içeren şehir sağlık planlarının geliştirilmesi için veri sağlar.

BURSA BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ ŞEHİR SAĞLIK PROFİLİ DENEYİMİ

 Bursa Büyükşehir Belediyesi, Sağlıklı Şehirler Projesine 2000 yılında III. Fazda katılmış, 98’i Avrupa’da olmak üzere dünyanın çok sayıda kentinde yerel düzeyde küresel bir halk sağlığı hareketi olarak insan sağlığına verdiği önemi göstermiş ve 2005 yılında Türkiye Sağlıklı Kentler Birliğinin kuruluşunda görev alarak Türkiye’deki diğer kentler için de teşvik edici ve destekleyici rol üstlenmiştir.

Şehir Sağlık Profili bir yandan Avrupa Sağlıklı Şehirler Ağı’nın üyelik şartlarından birisi olduğundan diğer yandan da Bursa’da yaşayanların sağlığı ile ilgili olarak doğru, güncel ve tarafsız bilgiler sunma ve Bursa Büyükşehir Belediyesi’ne bir yol haritası oluşturma potansiyeli vadettiğinden gerekli görülmüş ve 4 tane şehir sağlık profili hazırlanmıştır.

Bu kapsamda her faz döneminde şehir sağlık profilleri hazırlanarak, temel sağlık göstergeleri izlenmiş ve sağlık alanındaki eşitsizliklerin giderilmesine yönelik yol haritası oluşturularak bu çerçevede Belediye çalışmalarına yön verilmiştir.

Farklı yıllarda hazırlanan şehir sağlık profillerinde belirlenen göstergelerin karşılaştırılması; Bursa Büyükşehir Belediyesi başta olmak üzere kurumların yapmış olduğu çalışmaların izlenerek etkinliğinin değerlendirilmesine imkan sunmuştur.

1999 yılında hazırlanan ilk profilin ardından 2005, 2009, 2011 ve 2014 senelerinde şehir sağlık profilleri güncellenmiştir veya değişen şart ve ihtiyaçlara uygun olarak farklı kapsamlarla yeniden hazırlanmıştır.

Şehir Sağlık profilinin hazırlanması sürecinde aşağıda belirtilen yol haritası izlenmiştir.

Proje ekibinin oluşturulması

Literatür araştırması yapılması

Şehir sağlık profili nedir? Nasıl Hazırlanır? Hazırlanan profillerin incelenmesi

Benzer nitelikteki rapor ve belgelerin incelenmesi

Bursa’ya ait sağlığın sosyal belirleyicilerinin tespit edilmesi

Göstergelerin belirlenmesi

Göstergelerle ilgili verilerin toplanabileceği paydaş listesinin oluşturulması

Paydaşların bilgilendirilmesi (toplantı yapılarak ve/veya yazışma yoluyla)

Medikal sağlık boyuyla ilgili bilgilerin toplanması için İl Sağlık Müdürlüğü ile protokol yapılması

Göstergelerle ilgili verilerin toplanması

Kurumlarla ve belediyenin ilgili birimleriyle yazışma ve/veya birebir görüşmeler yapılması

TÜİK verilerine ulaşılması

İnternet araştırması

Verilerin tutarlılık, geçerlilik ve yeterlilik açısından analiz edilmesi

Verilerin belirli başlıklar altında düzenlemesi ve harita, tablo ve grafik yoluyla görsel hale getirilmesi

Verilerin yorumlanması (bu aşamada uzman desteği alınması)

Verilerdeki değişimin analizi yapılan hizmetlerle verilerin karşılaştırması, farklı verilerin çapraz değerlendirmesi, yerel ve ulusal planlarla uyum)

Tasarım, baskı ve dağıtım

Bursa Şehir Sağlık profilinin hazırlanması aşamasında aşağıda belirtilen hususlar dikkate alınarak kenti temsil edecek ve politik taahhütlerle uyum sağlayacak halkın anlayabileceği bir profil çalışması gerçekleştirilmiştir.

Yönetime doğru bilgilerin sunularak desteklerinin alınması

Proje ekibinin farklı uzmanlıklara sahip kişilerden oluşması, üniversite ile işbirliği geliştirilmesi

Diğer profil örneklerindeki güçlü yönlerden faydalanılması,

Bursa’ya özgü göstergelerin profil içerisine dahil edilmesi,

Farklı sektörlerin katılımının sağlanması

Profillerin birbirleriyle kıyaslanmasını sağlamak için standartlaştırılmış veri setlerinin kullanılması

Genel olarak değerlendirildiğinde Bursa Şehir Sağlık profillerinin hazırlanması sürecinde; verilerin temin edileceği kurumların beklenen ilgiyi göstermemesi, toplanan veriler arası tutarsızlıkların oluşması,  ilçeler arası farklılıkları gösterecek yeterli veriye ulaşılamaması,  bazı göstergelerle ilgili temin edilen verilerde sürekliliğin olmaması gibi sorunlarla karşılaşılmıştır. Fakat; Şehir Sağlık Profilinin belirli periyotlarda güncellenmesi ile Bursa’da bu konuda kapasite gelişmiş, veri temin eden kurumlarda şehir sağlık profili için gerekli olan göstergelerle ilgili sürekli ölçüm ve izleme yapılması sağlanmış, Profilin en önemli aşamasını oluşturan veri toplama aşaması için gerekli süre kısalmış, teknolojinin de gelişmesiyle birlikte dijital ortamda bilgi paylaşılması ile veriye daha kolay ulaşım imkanı oluşmuştur.

Sağlıklı Şehirler Projesinin 6. Fazı kapsamında 2014 yılında hazırlanan Bursa Şehir Sağlık Profili; ulaşımdan çevreye, sosyal hizmetlerden eğitime kadar birçok konuda Bursayla ilgili verileri ve ilçeler arası farklılıkları ortaya koymuş ve insanlara daha sağlıklı bir yaşam sunmak adına yapılacak çalışmalar için bir altyapı oluşturmuştur.  Profilde sağlığın sosyal belirleyicileri olarak nüfus yapısı ve demografik eğilimler, konut ve barınma koşulları, kentsel ekonominin sağlığı, sosyal hizmetler ve donatılar, ulaşım, çevre ve ekosistemlerin sürdürülebilirliği, yönetişim ve katılım sektörlerini belirlenmiştir. Bu sektörlerle ilgili yerel ve ulusal raporlar incelenmiş ve kurumlarla yazışmalar yapılmıştır. Medikal sağlık konularında İl Sağlık Müdürlüğü ile protokol yapılmıştır. Bu protokol vesilesi ile İl Sağlık Müdürlüğü istatistiki veri tabanına şehir sağlık profili için gerekli olabilecek göstergeleri dahil etmiş ve bu göstergelerle ilgili sürekli bir izleme sağlamıştır.

Raporda özellikle ilçeler arası farklılıklar ortaya çıkarılmış ve haritalarla ifade edilmiştir. Profilin hazırlık ve bitiş aşamasında paydaşlarla toplantı yapılmış özellikle katılımcılığın sağlanması dikkate alınmıştır.

Profil çalışması kapsamında elde edilen veriler İstanbul Teknik Üniversitesi uzmanlarınca yorumlanmış ve geleceğe yönelik stratejiler geliştirilmiştir.

Bursa Büyükşehir Belediyesi şehir sağlık profilinde yapılan tespitler doğrultusunda; kentsel dönüşüm projeleri ile kentin çöküntü bölgelerinin sağlıklaştırılması, Yeşil Bursa kimliğini güçlendirmek amacıyla yeşil alan, spor alanları ve rekreasyon alanlarının oluşturulması, Bursa sahil bandının tekrar düzenlenmesi, çevreci ulaşım alternatiflerinin arttırılması, trafik ve yol düzenlemeleri, tarihi ve kültürel mirası koruma ve yaşatma projeleri, entegre atık yönetimi, sanayi envanteri, hava kirliliği ile mücadele çalışmaları, yerel düzeyde katılımcı demokratik yönetişimin geliştirilmesi amaçlı Kent Konseyi uygulamalarıyla Sağlıklı Şehirler Projesinde aktif rol alarak sağlık alanında eşitliği, kentsel yönetim ve planlamanın tam merkezine yerleştirmiştir.

 KAYNAKLAR

Şehir Sağlığı Profilleri Şehrinizdeki Sağlık Göstergelerinin Rapor Edilmesi, Sağlık Bakanlığı

Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Kasım 2001

Bursa Şehir Sağlık Profili, Bursa Büyükşehir Belediyesi, 2014

Twenty steps for developing a Healthy Cities Project (Sağlıklı Şehirler Projesinin geliştirilmesi için yirmi aşama): http://www.euro.who.int/en/what-we-do/health-topics/environmental-health/urban-health/publications/1997/twenty-steps-for-developing-a-healthy-cities-project

City planning for health and sustainable development (Sürdürülebilir kalkınma için şehir planlaması): http://www.euro.who.int/en/what-we-do/health-topics/environmental-health/urban-health/publications/1997/city-planning-for-health-and-sustainable-development

City health profiles: a review of progress (Şehir sağlık profilleri: sağlanan ilerleme): http://www.euro.who.int/en/what-we-do/health-topics/environmental-health/urban-health/publications/1998/city-health-profiles-a-review-of-progress

City health profiles: how to report on health in your city (Şehir Sağlık Profilleri: şehrinizin sağlığı ile ilgili nasıl rapor vereceksiniz): http://www.euro.who.int/en/what-we-do/health-topics/environmental-health/urban-health/publications/1998/city-health-profiles-how-to-report-on-health-in-your-city / (Sağlık Bakanlığı Tarafından Yaptırılan Türkçe Tercümesi: http://www.saglik.gov.tr/extras/dokuman/ssprofili.pdf)