Prof. Dr. Gülay GÜNLÜK ŞENESEN

İstanbul Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi

Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü Öğretim Üyesi

Doç. Dr. Yelda YÜCEL

Bilgi Üniversitesi İşletme Fakültesi Öğretim Üyesi

 “Üç dört günde yaptığı bir el işini kişinin 3 liraya satmasına üzülüyorum. Sigara parasına dahi değil. Herkes yaptığından ya da bir pazar yeri olmadığından ucuza gidiyor. Üç beş kişi için dükkan açacak hali yok ya…” (Kadın1, Mahalle5, evli)

“[Belediyenin halk gününe] ben çok kere gittim, Ama bir sonuç alamadım. Hatta bir kez ekmek kulübesi verin bana ben işleteyim dedim, eşim rahatsız evde… Dilekçe yaz ver dediler, verdim ama bir sonuç alamadım” (Kadın3,  Mahalle5, evli)

“Ekmek kartı veriyor belediye, ekmeği oradan alıyoruz, belediyenin başka hiçbir yararı yok” (Kadın4, Mahalle4, evli)

“Kurslar terminal tarafına açıldı geçen sene, bu sene de varmış, servisle getirip götürüyorlar, yemek de var uygun fiyata. Ama bizim çocuklar var okula giden, öğlende eve yemeğe geliyorlar, nasıl gidelim?” (Kadın3, Mahalle3, evli)

“Buralarda hava kararınca dolaşılmaz, merkezde gezilir…” (Kadın3, Mahalle4, evli)

Kadınsız Kentler (2017: 375-390)

Dilimizde ‘yaşayış, hayat, sağlık, varlık, geçim, huzur, erinç ve (Osmanlı Devleti’nde) bir hizmete karşılık olmak üzere bir kimseye devletçe verilen aylık veya bir yere bağlı gelir’ gibi çok çeşitli anlamlara denk düşen dirlik (well-being) kavramı bu tanımlamalardan da anlaşılacağı gibi çok boyutlu, nesnel ve öznel faktörleri aynı anda içeren karmaşık bir durumu ifade eder. Bu kavram aynı zamanda kadınlar ve erkeklerin yaşam pratiklerinde farklı süreçlere denk düşmektedir. Yukarıda alıntıladığımız Kadınsız Kentler (2017) kitabının saha çalışmasından örneklerde olduğu gibi, dirlik kadınların yaşamında emeğinin karşılığını alıp alamamasında, ürününü satacak yer bulup bulamamasında, taleplerini iletip iletememesinde, kamu yardımlarına ulaşıp ulaşamamasında, çocuklarının bakımını üstlenecek bir yer bulup bulamadığında, bu yüzden eğitim ve iş imkânlarının kısıtlanıp kısıtlanmadığında, kentin güvensizliğinde veya başka pek çok biçimde kendini gösterebilir. Bu nedenle, kadınlar ve erkekler için dirliğin farklı boyutlarının göz önünde bulundurulması (başta yerel yönetimlerde olmak üzere) kamu politika tasarım ve uygulama süreçlerinin etkinliği için yaşamsaldır. Bunun için, örneğin bir belediyenin hizmetlerinin yararlanıcısı kişilerin dirliğini, daha dar bir ifadeyle yaşam kalitesini anlayabilmesi; bunun için ise, kuramsal/kavramsal çerçeve, ölçüm araçları ve yöntemleri geliştirebilmesi gerekir.

Amartya Sen, Martha Nussbaum ve Ingrid Robeyns’in ekonomi yazınına kazandırdığı yapabilirlikler (capabilities) yaklaşımı, dirliği ölçmek ama aynı zamanda bu konuya feminist açıdan yaklaşmak için çok elverişli bir çerçeve sunmaktadır. Bu yaklaşıma göre, bireyin dirliği, kişinin kendi seçimlerinin sonucunda kişinin yapabildiği ve olabildiği durumların, yani, ‘işlevsellikler’in (functionings) bir sonucudur. Örnek vermek gerekirse, bunlar eğitimli, sağlıklı olma, sokağa çıkabilme, boş zamanlarını değerlendirebilecek faaliyetler içinde olabilme, sağlıklı olma, sosyal ilişkiler içinde yer alma gibi durumlardır. ‘Yapabilirlikler’ (capabilities) ise bu işlevselliklerin erişilebilir fırsatları olarak tanımlanmaktadır. Çünkü kişi ancak sunulan fırsatlara erişim imkânı varsa, bu fırsatlar içinden kendi yaşamak istediği yaşamı gerçekleştirebilme özgürlüğüne sahip olabilir. Tıpkı belediyenin servisle getirip götürdüğü, hatta buralarda yemek bile sağladığı kurslara çocuğunun bakımı nedeniyle gidemeyen kent sakini kadının itirazında olduğu gibi, fırsatların olması kadınların ona erişebilir olduğu anlamına gelmez.

Nussbaum (2003) ‘temel insani yapabilirlikler’ adını verdiği bir liste oluşturmuştur. Bu listede yer alan 10 temel yapabilirlik şunlardır: Normal bir sürede insanca bir yaşam sürebilme; bedeni olarak sağlıklı olma; bedensel bütünlüğe sahip olma; duyuları, hayal gücünü, düşünme ve mantığını kullanabilme; duygulanabilme; iyiyi ayırdedebilme ve kişinin kendi yaşam planı üzerinde tasarrufu olabilmesi; duygusal yakınlık kurabilme; bitki, hayvan ve çevreyle ilişkili, onlara değer vererek yaşayabilme, oyun oynayabilme/eğlenme, kişinin çevresine toplumsal katılım ve mülk edinebilme yoluyla etkide bulunabilmesi.

Yerel yönetimler yukarıda saydığımız temel yapabilirlikler kümesini etkileyebilme ihtimalleri nedeniyle bireysel ve toplumsal dirliğin sağlanmasında önemli aktörler olarak işlev görürler. Örneğin, bir belediye parkların, durak sayılarının ve aydınlatmanın artırılması gibi, kadınların lehine sağladığı her türlü hizmet ile dirliğe olumlu katkı yapacak fırsatları sunabilir. Ama aynı şekilde, kadın ve erkekler arasındaki cinsiyet ayrımcılığının farkında olmayan bir belediye, çeşitli kesimlerin farklı ihtiyaçlarını dikkate almadığında var olan eşitsizlikleri derinleştirebilecek bir etkide de bulunabilir.

Bütünlüklü bir perspektif olarak yapabilirlikler yaklaşımı daha sonra toplumsal cinsiyete duyarlı bütçe çalışmalarında oldukça yaratıcı bir yönteme esin kaynağı olmuş ve bu yöntem ‘Dirlik Temelli Toplumsal Cinsiyete Duyarlı Bütçeleme’ (Well-Being Gender Budgeting) adını almıştır (Addabbo 2016; Günlük-Şenesen vd. 2017; Yücel ve Günlük-Şenesen, 2018).

Günümüzde genellikle uygulanan toplumsal cinsiyete duyarlı bütçe uygulamalarından farklı olarak Dirlik Temelli Toplumsal Cinsiyete Duyarlı Bütçeleme (DTCDB) bireylerin yapabilirliklerine odaklanır ve özellikle kamusal otoritelerin faaliyetlerinin söz konusu bölgede yaşayan kadın ve erkeklerin yapabilirliklerini ne derecede iyileştirdiğini ortaya çıkarmaya çalışır. DTCDB öncelikle yerel yönetim odaklı bir yaklaşımdır. Yerel yönetimlerin fonksiyon ve sorumlulukları ile ilişkili, yerel olarak tanımlanmış bir “yapabilirlikler” listesinin oluşturulmasını; buna uygun göstergelerin üretilmesini ve bütçeler yoluyla yapabilirlikler ve yerel yönetim politikalarının etkileşiminin incelenmesini önermektedir (Addabbo 2016).

DTCDB yaklaşımının uygulamasına bir örnek olarak 2015 yılı Performans Programı’nın yapısını irdelemeye uygun bulduğumuz Gaziantep Büyükşehir Belediyesi’nin faaliyet ve kaynak planlamasını ele aldık.

Dirlik ve toplumsal cinsiyet perspektifinden Gaziantep Büyükşehir Belediyesi bütçesi

Gaziantep Büyükşehir Belediyesi’nin 2015 yılı için planladığı bütçe verilerini, belediyenin faaliyetlerinin kadınların kentteki yaşam kalitesini yükseltebileceği ve eşitsizlikleri azaltmada etkili olabileceği beklentisiyle değerlendirdik ve Tablo 1’de kadınlar için kaynak dağılımını izini sürebildiğimiz altı yapabilirlik temelinde sınıflandırdık. Bunlar, bakım hizmetlerine erişim, ücretli istihdama ve uygun çalışma koşullarına erişim, şiddetsiz bir yaşama erişim, sağlığa erişim, eğitim ve öğrenime erişim, boş zaman ve spor etkinliklerine erişim ile ücretli istihdama ve uygun çalışma koşullarına erişim yapabilirlikleridir. Örneğin, ‘yeni çocuk, yaşlı ve engelli bakım merkezleri projelerinin yapılması’ kadınların kentteki yaşamını çok hızlı ve olumlu etkileyebilecek olan bakım hizmetlerine erişim yapabilirliği harcamasıdır; sorumlu birim Fen İşleri’dir ve ayrılan kaynak 2015 itibariyle 50,000 TL’dir. Bu yapabilirliklere ‘Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Yerel Eşitlik Eylem Planı’nın hazırlanması’ gibi doğrudan toplumsal cinsiyet eşitliği konusunu içeren harcamaları kapsayan kategoriler de eklenebilir. Bu şekilde tüm bütçenin kırılımı incelendiğinde, Tablo 2’de özetlediğimiz gibi Gaziantep Büyükşehir Belediye’sinin toplam 773 milyon TL’lik bütçesinin ancak %1,4’ünün kadınların yapabilirliklerini iyileştirebilecek harcamalar  (%1.36) ile kurum içinde ve il genelinde toplumsal cinsiyet perspektifinin yerleştirilmesi ve cinsiyet eşitsizlikleri ile mücadeleye (%0,06) tahsis edildiği görülmektedir.

DTCB yaklaşımı, kadınların yapabilirliklerine ilişkin politika taahhütlerinin içeriğini ve uygulamadaki sürekliliğini ayrılan kaynakların düzeyi ile birlikte sorgulama olanağı sağlamaktadır. Belediyelerde politika tasarımı ve kaynak tahsisi sürecinde DTCB yaklaşımının benimsenmesi uygulamaların etkinliğini arttıracak, toplumsal ve bireysel refah artışına katkıda bulunacaktır.

Kaynaklar:

Addabbo, Tindara. 2016. “Gender Budgeting in the capability approach: from theory to evidence”, Campbell, J. and Gillespie, M. (eds) Feminist Economics and Public Policy: Reflections on the Work and Impact of Ailsa McKay. Abingdon: Routledge: 54-60.

Günlük-Şenesen, Gülay;  Yücel, Yelda; Yakar Önal, Ayşegül; Ergüneş, Nuray; Yakut Çakar, Burcu. 2017. Kadınsız Kentler: Toplumsal Cinsiyet Açısından Belediyelerin Politika ve Bütçeleri.

İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.

Nussbaum, Martha Craven.  2003. “Capabilities as fundamental entitlements: Sen and social justice”, Feminist Economics, vol. 9(2 – 3), 33 – 59.

Yücel, Yelda; Günlük-Şenesen, Gülay. 2018.  “Sustainability of gender budgeting in local administrations in Turkey: An assessment from the well‐being perspective”. O’Hagan, A., Klatzer, E. (ed.) Gender Budget Analysis in Europe: Developments in Practice. Hampshire: Palgrave Macmillan.  (baskıda)

NOT: Gülay Günlük-Şenesen’in bu çalışması İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimince desteklenmiştir. Proje Numarası: BEK 25563.