Özge UZUN

Dokuz Eylül Üniversitesi Mimarlık Fakültesi

Şehir ve Bölge Planlama Bölümü Yüksek Lisans Öğrencisi

Prof. Dr. Ebru ÇUBUKCU

Dokuz Eylül Üniversitesi Mimarlık Fakültesi

Şehir ve Bölge Planlama Bölümü

Günümüz kentlerinde yaya olmak çoğu zaman bir eziyettir. Endüstri Devrimi ile kentte motorlu taşıt kullanımı yaygınlaşırken kentler motorlu taşıtlar için tasarlanmaya başlanmış yayaların ihtiyaçları ve beklentileri hep ikinci plana atılmıştır.  Artan motorlu taşıt sayısını nedeniyle taşıt izleri genişlemiş, yaya kaldırımları daralmış, yayanın sosyalleşeceği küçük meydanlar ya da parkların yerini otoparklar almıştır. Bir başka ifade ile, kentlerde motorlu taşıtların yayalara karşı üstünlüğü yöneticiler, kullanıcılar ve konunun uzmanları tarafından (plancılar ve kentsel tasarımcılar gibi) çaresizce kabul edilmiştir. Ancak, “Kendin Yap Kentleşmesi” veya “Taktiksel Kentleşme” olarak adlandırılan kentsel hareket ile kentlerdeki bu problemlere karşı vatandaşlar yerel problemler için yerel çözüm önerileri getirmeye, gerçekçi beklentilere dayanan düşük maliyetli çözümler önermeye ve kentte değişimi teşvik etmeye başlamıştır. “Taktiksel Kentleşme” hareketi yerel yönetim politikalarına tepki olarak ortaya çıktığı için yasa dışı olarak nitelendirilmesine rağmen yerel halkın isteklerini doğrudan yansıtmasından dolayı zaman içinde yerel yönetimlerin kararlarını etkileyebilen ve yerel yönetimler tarafından kullanılan kentsel politikalara dönüşmüştür. Dolayısıyla vatandaşın bu olumlu hareketi uzmanlar, yerel yöneticiler ve sivil toplum kuruluşları tarafından desteklendiğinde daha yürünebilir sokakların da yaratılması mümkündür.

Taktiksel Kentleşmenin en çok bilinen örneklerinden olan araç park yerlerinin farklı kullanıcı gruplarına yönelik olarak tasarlanması ve kullanılması sağlayan “Parklet” projeleri de hem kamusal alan yetersizliği gibi kentsel ihtiyaçlardan hem de kentsel estetik kaygılarından dolayı ortaya çıkmış. Araç park yerinin vatandaşın keyifle kullanacağı bir alana dönüştürülmesiyle bir anlamda otomobilden alınan yer yayaya verilmiş, motorlu taşıt üstünlüğü hem işlevsel hem de görsel olarak azaltılmış, motorlu taşıtlara kent içinde en azından simgesel açıdan bir “dur” denmiş, yayanın varlığı hatırlatılmıştır.

“Parklet” kavramı farklı dokümanlarda şu şekilde tanımlanmıştır:

Pedestrian Action Plan (Santa Monica, Kaliforniya, ABD); Kamusal alan bulunmayan ve/veya kaldırım alanları kısıtlı olan mahallelerde hem kaldırım genişliğini arttırmak hem de mahalle sakinlerinin bir arada olabileceği kamusal alanlar oluşturmak için kullanılan küçük platformlardır.

NACTO (San Francisco, Kaliforniya, ABD); Yol kenarındaki park yerlerini halka açık oturma alanlarına dönüştüren, toplum için bir buluşma merkezi oluşturan platformlardır.

Parklet Design Guide (Richmond, Virginia, ABD); İnsanların mahallelerinde oturmalarına, eğlenmelerine olanak sağlayan; yeni yaya alanları ve halka açık alanlar yaratan iki veya daha fazla araç park yeri alanını kapsayan platformlardır.

Manual Operacional Para Implantar Um Parklet (Sao Paulo, Brezilya); Yol kenarı park yeri olarak kullanılan alanlara yayaların kullanabileceği platformlar yerleştirilmesiyle halka açık bir kamusal alan oluşturulmak için kullanılan; Bank, masa ve sandalyeler, şemsiyeleri bisiklet park yerleri ile donatılan geçici kaldırım uzantılarıdır.

Özetle, kamusal alanların geliştirilmesi ve güzelleştirilmesi için yerel halk, sivil toplum kuruluşları, yerel yönetimler arasında bir işbirliği kurularak parklet uygulamaları yolu ile şehir sokakları düşük bir maliyetle yeniden düzenlenebilir, çevre sorunlarına karşı ilginin artması (Yassin, 2019), kamusal alanın daha canlı ve dinamik algılanmasını sağlanabilir, toplumsal iletişimin arttırabilir ve yerel işletmelerin desteklenebilir ve yaya olmak teşvik edilebilir, (Littke, 2016; Lavine, 2012).  Gelişmiş dünya kentlerinde artarak devam eden bu hareket ülkemizde de yavaş yavaş başlamaktadır.

Parkletler bulundukları alana göre farklı içeriklerde tasarlanabilir. İnsanların oturması, çevreyi izlemesi, yemek yemesi, sosyalleşmesi, okuması gibi birçok farklı aktivitenin gerçeklemesini sağlayacak ekipmanları kapsayabilir. Tablo 1’de parklet uygulamalarında dikkat edilmesi gereken teknik özellikler verilmiştir:

Tablo 1: Parklet uygulamalarında dikkat edilmesi gereken teknik özellikler.

Parkletlerin doğru teknik özellikler ile uygulanması kadar, insanlar tarafından fark edilmesi ve benimsenmesi için doğru yer seçimi önemlidir. Yer seçiminde aşağıdaki kriterlere dikkat edilmesi beklenmektedir.

• Ticari kullanımların bulunduğu sokaklar ve konut yoğunluğunun olduğu sokaklar
• 40 km/s veya daha düşük otomobil hızının olduğu sokaklar
• Park şeridi olan sokaklar
• Yayalar tarafından tercih edilme potansiyeli yüksek olan sokaklar
• Dar veya sıkışık kaldırımların bulunduğu sokaklar
• Kamusal alan ihtiyacı olan sokaklar

Dokuz Eylül Üniversitesi, 2018-2019 Bahar Döneminde Kentsel Tasarım Yüksek Lisans Projesi kapsamında İzmir ili Bornova ilçesinde Erzene Mahallesi sınırı içinde yer alan 80. ve 83. Sokaklar’da potansiyel parklet uygulamalarının nasıl olabileceği konusunda öneriler geliştirilmesi hedeflenmiştir. Çalışma alanı olarak belirlenen sokak, Bornova Cumhuriyet Meydanı ve Büyükpark arasındaki bağlantıyı sağlamaktadır ve toplam sokak uzunluğu 396 metredir (Şekil 1). Sokak boyunca 18 ve 19. Yüzyılda inşa edilen Levanten evleri bulunmakta, 18. Yüzyıldan kalan Santa Maria Katolik Kilisesi sokağın girişini tanımlamaktadır. Levanten evleri genellikle aile konutu olarak kullanılmaya devam etmekte, bazıları ise otel veya ticari yer olarak kullanılmaktadır. Çalışma alanı olarak belirlenen sokak ile Cumhuriyet Meydanı’nın arasındaki bağlantı hem 80. Sokağın girişinden hem de meydanda yer alan Kars Halil Atila İlkokul önünde bulunan yayalaştırılmış sokaktan sağlanmaktadır. Dolaysıyla bu sokakların konumu itibari ile yaya kullanım potansiyeli vardır ancak fonksiyon çeşitliliğinin yetersizliği, kaldırım ve taşıt yolu bakımsızlığı gibi nedenlerden dolayı sokak yayalar tarafından tercih edilmemektedir. Sokak üzerinde hiç kamusal mekan bulunmamakta ve trafik hızı düşük olmasına rağmen yalnızca otomobiller tarafından kullanılıyor olması ve yol kenarı park yerlerinin varlığı nedeniyle otomobil baskın bir sokak izlenimi vermektedir.

Mevcut durumuu irdelemek üzere sokak çevresinde arazi kullanımı, ticari birimler ve nitelikleri, yayalaştırılmış sokaklar ve yaya potansiyeli, kaldırım durumu, otopark yerleri ve sayısı, toplu taşıma noktalarına erişime ilişkin analizler yapıldıktan sonra çalışma alanını da kapsayan” Kentsel Sit Alanı Koruma Amaçlı İmar Planı” kararları da göz önüne alınarak parklet yerleri belirlenmiştir

Koruma Amaçlı İmar Planı kararlarına göre sokağın bir başında yer alan ticari birimlerin bulunduğu alanın ilkokul alanı olarak planlandığı, mevcutta yalnızca Cumhuriyet Meydanına açılan 151. Sokak ve Süvari Caddesinin taşıt trafiğine kapatılan kısmı yayalara ayrılmışken plan kararı ile birlikte Fevzi Çakmak Caddesi, 78. Ve 81. Sokaklarında yaya kullanımına ayrıldığı görülmektedir. Bu durum çalışma alanının bağlanan sokakları otomobil baskın cadde/sokaklar yerine yayalaştırılmış sokaklar haline getirmektedir. Sokağın %77’sinde çift taraflı kaldırım bulunurken %10’unun tek taraflı kaldırım bulunduğu %13’ünde ise kaldırım bulunması nedeniyle parket uygulması öncesinde kaldırımların sürekliliği ve genişliğinin imar planına göre düzeltilmesi önemlidir. Mevcut durumda Cumhuriyet Meydanı ve Gençlik Caddelerinde bulunan otobüs durakları ile çalışma alanına toplu taşıma ile ulaşılabilmektedir; Bornova İzban İstasyonu ve Bornova Merkez (Cumhuriyet Meydanı) arasına yapılması planlanan 3 istasyonlu yeni metro hattı ile çalışma alanına metro ile erişim de sağlanacak olması alanın yayalar tarafından erişilebilirliğini arttırmaktadır. Mevcut durumda bulunan 2 ücretli otopark, düzensiz otoparklar ve yol kenarı park yerleri ile sokak çevresindeki toplam araç parkı kapasitesi 122’dir. Plan kararları ile bu sayının 165’e çıkacağı hesaplanmıştır. Anılan tüm bu özellikler bir “parklet” uygulaması yapılabilmesi için gerekli koşulların seçilen sokak özelinde sağlandığını göstermektedir.

Şekil 3. Sivil Mimari Yapılar

Şekil 4. Yapı Cepheleri ve Duvar Yazıları

Şekil 5 Yer Döşemeleri

Şekil 6 Peyzaj Elemanları

Alandaki sivil mimari örneklerinin (Şekil 3) ve yapı cephelerinin ve duvarların (Şekil 4) formları, dokuları, renkleri ve fonksiyonları, mevcut yer döşemeleri (Şekil 5) ve peyzaj elemanları (Şekil 6) irdelenmiş ve alternatif parklet” tasarımlarına ilham kaynağını oluşturmuştur. Parklet için seçilen alanlarda önerilen tasarımlar Şekil 7’de yer almaktadır.

Parklet kurulum kılavuzlarında belirlenen standartlar dikkate alınarak her bir tasarım örneğinde platform genişliği 1.8 metre, platformun yol yüzeyinden yüksekliği 15 cm ve trafik şeri ile arasındaki mesafe 45 cm olarak belirlenmiştir. Platformların tamamı yol kenarı park yeri olarak ayrılan alanlara kurulmuştur, standartlara göre yol kenarında paralel park yeri için ayrılan alan 2×6 m olarak belirlenmiştir. Kullanılacak 2 metre genişliğindeki park alanı, platformun sahip olması gereken minimum genişlik ve trafik şeridi ile arasında bırakılması gereken boşluk hesaplandığında platform bitişik olduğu kaldırıma 25 cm taşacak şekilde tasarlanmıştır. Bu genişliği 25 cm olan alanda yalnızca farklılaşan yer döşemesi ile parklet alanına ait olduğu belli edilmiş, kaldırımı kullanan yaya hareketine engel olabilecek herhangi bir mobilya veya nesne kullanılmamıştır. Parklet uzunluğu için kılavuzlarda belirlenen minimum uzunluk iki araç park yeri alanı yani 12 m olarak belirtilmiştir. Belirlenen 4 parklet alanından yalnızca Cumhuriyet Meydanı’na açılan alanda bulunan Parklet 2 için 3 araçlık yer yani 18 metrelik alan kullanılmış, diğerlerinde minimum değer olan 2 araçlık yer yani 12 metrelik alan kullanılmıştır. Tüm tasarımlarda belirlenen alan içinde parklet platformuna araçların çok yakın park etmesini önlemek için platformun her iki tarafından 1.2 m mesafede tamponlar eklenmiştir. Tüm parklet tasarımlarında parkletin adı 30×60 cm tabelada, ‘’Halka Açıktır” uyarısı da 15×30 cm tabelada bulunmaktadır.

Özetle, bu çalışma ile yurt dışında yaygın olarak kullanılan parklet uygulamalarının İzmir İli Bornova İlçesinde uygulanabilirliği sorgulanmıştır. Kentlerimizde yerel yönetimler bu uygulamaları tek tip olacak yapmakta (ya da yapma eğilimindedir). Oysa bu makale ile, bu uygulamaların yukarıdan aşağıya değil, aşağıdan yukarıya bir planlama ile uygulanmasının önemi vurgulanmaya çalışılmış, üniversite, yerel yönetim, sivil toplum kuruluşu ve yerel halk iş birliği ile başarıya ulaşabileceğinin altı çizilmek istenmiştir. Ayrıca tek tip uygulamalar yerine yakın çevredeki biçimsel özelliklerden ve sosyal hayata referanslar ile bu tasarımların geliştirilmesi önemlidir. Bir yüksek lisans çalışması olarak başlayan bu projenin hayata geçmesi için yaya dernekleri ile iletişime geçilmiş, yerel yönetimler ile bilgi alışverişinde bulunulmuştur. Bir ders kapsamında başlayan bu çalışmanın yerel halkın katılacağı toplantılarda sunulması, yerel halkın, sivil toplum kuruluşlarının ve yerel yönetimler ile bir arada tasarlanarak geliştirilmesi en temel hedeftir.

KAYNAKÇA

Lavine, E. (2012), Spectacle İn The New Green City, Berkeley Planning Journal, 25(1), 140-149

Littke, H., (2016), Revisiting The San Francisco Parklets Problematizing Publicness, Parks, and Transferability, Urban Forestry&Urban Greening, 15, 165-173

Yassin, H.H. (2019), Livable City: An Approach To Pedestrianization Through Tactical Urbanism, Alexandria Engineering Journal, 58, 251-259

Parklet Projesi İçin Hazırlanan Kılavuzlar:

City Of Santa Monica Pedestrian Action Plan:  https://www.smgov.net/uploadedFiles/Departments/PCD/Plans/Pedestrian-Action-Plan/PAP%20Final%208-10-16%20optimized.pdf

Manual Operacional Para İmplantar Um Parklet Em São Paulo: https://gestaourbana.prefeitura.sp.gov.br/wp-content/uploads/2014/04/MANUAL_PARKLET_SP.pdf

Parklet Design Guidelines : http://www.richmondgov.com/PlanningAndDevelopmentReview/documents/Parklet_Design_Guideline_Richmond_VA_8-2016.pdf

Seattle Department of Transportation PARKLET HANDBOOK: http://www.seattle.gov/Documents/Departments/SDOT/PublicSpaceManagement/Parklet_Handbook_DIN_2017.pdf

Urban Design Street Guide, NACTO:

http://www.metamorphosis-project.eu/sites/default/files/downloads/Urban_Street_Design_Guide_NACTO.pdf