Doç. Dr. Osman UZUN

Düzce Üniversitesi Orman Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü Öğretim Üyesi

Prof. Dr. Haldun MÜDERRİSOĞLU, Prof. Dr. Zeki DEMİR, Prof. Dr. Latif Gürkan KAYA, Dr. Sultan GÜNDÜZ, Yrd. Doç. Dr. Pınar GÜLTEKİN

Peyzaj atlasları, ülke peyzajlarının koruma ve kullanma dengesi gözetilerek, sürüdürülebilirlik ilkesi doğrultusunda yönetimine katkı sağlamak üzere geliştirilmiş bir araç olarak nitelendirilmektedir. Peyzaj atlasları bu niteliğiyle; Koruma-kullanma dengesinin sağlanabilmesi için mekansal ve yönetsel stratejik yaklaşımlar üretilmesine, Peyzaj bütünlüğü içinde farklı sektörlerle ilgili doğru ve hızlı karar alınmasında karar vericilere veri, bilgi sağlanmasına, Ülkemizin taraf olduğu, Avrupa Peyzaj Sözleşmesinde de vurgulandığı üzere peyzaj planlama yaklaşımlarının farklı sektör (kentleşme ile koruma, ormancılık, tarım, sanayi, enerji vb.) planlarıyla bütünleştirilmesine katkılar sunmaktadır. Yeşilırmak Havzası Peyzaj Atlası, Ülkemizde üretilen ilk Peyzaj Atlası olarak hazırlanmıştır.

Projenin ana gerekçesi, Türkiye tarafından 10.06.2003 tarihinde 4881 sayılı Kanun ile TBMM’de onaylanan ve 1 Mart 2004 tarihinde yürürlüğe giren Avrupa Peyzaj Sözleşmesi’dir.  Sözleşmede “her bir taraf, ülkesinin peyzajlarını belirlemeyi, bunların tipik özelliklerini, bunları dönüştüren güçleri ve baskıları çözümlemeyi, değişiklikleri kaydetmeyi, peyzaj kalitesi hedeflerini tanımlamayı, peyzajı korumaya, yönetmeye ve/veya planlamaya yönelik düzenlemeleri uygulamaya koymayı taahhüt etmektedir” denilmektedir. Ayrıca peyzaj planlama ve peyzaj politikalarının tarım, kentleşme, sanayi, turizm, enerji vb. diğer sektörlerle bütünleştirilmesi beklenmektedir.

Projenin amacı, Yeşilırmak Havzası’nda doğal ve kültürel peyzaj envanteri temelinde peyzaj karakter analizlerinin yapılması,  ekosistem hizmetleri kapsamında kaynak sağlayan, düzenleyici, destekleyici fonksiyonların, ayrıca kültürel peyzaj fonksiyonlarının belirlenmesi, peyzaj göstergelerinin tanımlanması, etki, değişim ve baskı analizleri yapılarak, peyzaj çeşitliliği ve biyoçeşitliliğin belirlenmesi, peyzaj kalite haritasının üretilmesi, “Yeşilırmak Havzası Peyzaj Atlası’nın” hazırlanması ve peyzaj koruma/gelişim stratejilerinin belirlenerek sektörel peyzaj rehberlerinin oluşturulmasıdır.

Yeşilırmak Havzası, Türkiye 25 adet hidrolojik havzaya ayrılmış olup, 3.969.274 hektar olan Yeşilırmak Havzası en büyük 6. havza konumundadır. Havza’nın Türkiye yüzölçümüne oranı %5’dir.  Tokat, Samsun, Amasya, Çorum, Sivas, Yozgat, Gümüşhane, Giresun, Erzincan, Ordu ve Bayburt olmak üzere 11 il sınırlarının tamamı ya da bir kısmı havza sınırları içinde kalmaktadır. Havzada 4 il merkezi (Tokat, Samsun, Amasya, Çorum) ile birlikte 194 belediye/belde bulunmaktadır.

Proje’nin sahibi Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü Hassas Alanlar Daire Başkanlığı Peyzaj Koruma Şubesi’dir. Projeyi yürüten şirket AKS Planlama ve Mühendislik Ltd. Şirketidir. Proje, Doç. Dr. Osman UZUN yöneticiliğinde, Prof. Dr. Haldun MÜDERRİSOĞLU, Prof. Dr. Zeki DEMİR, Prof. Dr. Latif Gürkan KAYA, Dr. Sultan GÜNDÜZ ve Yrd. Doç. Dr. Pınar GÜLTEKİN’den oluşan 6 kişilik bir Peyzaj Mimarı grubu ile birlikte toplamda 32 kişilik disiplinler arası bir grup tarafından yürütülmüş ve 2015 yılında bitirilmiştir.

Yeşilırmak Peyzaj Atlası Projesiyle;

• Türkiye peyzajlarının tanımlanmasında kullanılabilecek yöntemler geliştirilmiş ve proje alanında peyzaj karakter tipleri ve peyzaj karakter alanlarının (11 adet) tanımları yapılmıştır.
• Proje kapsamında Yeşilırmak havzası 5 alt havzaya bölünerek 726 mikro havza belirlenmiştir. Yeşilırmak havzası peyzajının yapı, fonksiyon ve değişimini anlamaya yönelik yapılan peyzaj analizleri, mikro havzalar ve ilçeler düzeyinde görselleştirilmiş, karar vericilere farklı sektör temsilcilerine yol gösterici, yoruma dayalı yeni bilgi ve veri üretilmiştir.

• 47 adet peyzaj analizi gerçekleştirilmiş elde edilen bulgular peyzaj kalite haritasında bütünleştirilmiştir. Aktif Korunması Hedeflenen Peyzajlar, Peyzaj Sürekliliğinin Sağlanması Önerilen Peyzajlar, Peyzaj Değerinin Artırılması/Peyzajın Eski Haline Getirilmesinin Önerildiği Peyzajlar, Peyzajın İyileştirilmesi/Doğaya Yeniden Kazandırma Çalışmaları Önerilen Peyzajlar, Peyzajın Yenilenmesi/Yeni Peyzaj Oluşturulması Önerilen Peyzajlar şeklinde tüm havza peyzajına ilişkin “Peyzaj Kalite Hedefleri” ortaya konulmuştur. Mevcut peyzaj kalitesi açısından çok az bozulmuş (Ekolojik hassasiyetin çok yüksek düzeyde olduğu alanlar) 116, az bozulmuş (Ekolojik hassasiyetin yüksek düzeyde olduğu alanlar) 354, orta bozulmuş (Ekolojik hassasiyetin orta düzeyde olduğu alanlar) 206, bozulmuş (Ekolojik hassasiyetin düşük düzeyde olduğu alanlar) 15 ve çok bozulmuş (Ekolojik hassasiyetin çok düşük düzeyde olduğu alanlar) 35 adet mikrohavza saptanmıştır. Havzanın %7’si bozulmuş ve çok bozulmuş peyzaj kalitesine sahiptir (Şekil 1). Aktif korunması hedeflenen peyzajlar/peyzaj koruma statülerinin atanması önerilen alanlar 116 mikrohavzada, peyzaj sürekliliğinin sağlanması önerilen peyzajlar 354 mikrohavzada belirlenmiştir. Bu mikrohavzalar içinde uygun olan yerler peyzaj koruma statüsü atanabilecek alanlardır.  Peyzaj değerinin artırılması/peyzajın eski haline getirilmesinin önerildiği peyzajlar 206 mikrohavzada, peyzajın iyileştirilmesi/doğaya yeniden kazandırma çalışmaları önerilen peyzajlar 15 mikrohavzada, peyzajın yenilenmesi/yeni peyzaj oluşturulması önerilen peyzajlar 35 mikrohavzada belirlenmiştir.  Özellikle son 35 mikrohavzada yoğun insan müdahaleleri sonrasında sorunlu peyzajlar oluşmuştur. Çok bozulmuş peyzaj kalitesine sahip bu yerlerde eğer ilgili peyzajın eski karakterine dönüşü söz konusu değilse alanın farklı bir amaçla kullanılması (örneğin taş ocağı sonrası bir alanın rekreasyon alanı olarak planlanması gibi), çevre ile sorunsuz bir şekilde jeomorfolojik, hidrolojik ve görsel çözümlerin üretilmesi önerilmektedir

• Atlas’ın mekansal planlarla özellikle çevre düzeni planları, mekânsal strateji planlarıyla bütünleşmesinin nasıl sağlanabileceği konusunda yöntem ve yaklaşımlar geliştirilerek, Tokat, Samsun, Amasya, Çorum çevre düzeni planları kapsamında yürütülen proje süresince oluşturulan ekolojik temelli peyzaj planı altlıklarının karşılaştırılması gerçekleştirilmiş, çelişkili alanlar ortaya konulmuştur.
• Peyzaj Planlama ile kentleşme, tarım, koruma ve ormancılık sektörleri arasındaki ilişkiler ve yaklaşımlar peyzaj rehberleri aracılığıyla tanımlanmıştır. Bu durum 12/11/2012 de kabul edilen ve 6360 sayılı kanunla Büyükşehir Belediyelerine verilen görev ve sorumluluklarla ilgilide yön gösterici bir nitelik taşımaktadır.
• Avrupa Birliği Su Direktifinin Ülkemize uyarlanması kapsamında “Bütüncül Havza Yönetim Planlarıyla” kolaylıkla bağlantılandırılabilecek ekolojik temelli kararların üretilmesi sağlanmıştır.
• Stratejik Çevresel Etki Değerlendirmesi konusunda ise peyzaj kalite haritalarıyla, üst ölçekli plan ve programların değerlendirilmesi için ekolojik bir altlık oluşumu sağlanmıştır.
• Hazırlanan Peyzaj Kalite haritalarıyla enerji projeleri güzergahlarının (petrol, doğalgaz vb..) çevresel açıdan ilk değerlendirmelerinin yapılması için ekolojik temelli altlık oluşturulmuştur. Dolayısıyla peyzaj kalitesinin yüksek olduğu kısımlardan güzergahların geçirilmemesi ve farklı alternatif değerlendirilmesi söz konusu olabilecektir.
• Koruma politikalarının geliştirilmesi, ilan edilmesi ve yönetimi kapsamında, ortaya konulan peyzaj kalite haritalarıyla korunması gerekli ekolojik alanlar ile çevresel açıdan hassas bölgeler tanımlanmıştır.
• Sosyo-ekonomik politikalarla mekânsal planlar arasında ilişki kurularak mikro havzalar bazında yapılabilecek sosyal, kültürel ve çevresel kalkınma projelerinin nasıl, nerede ve hangi önceliklere göre ortaya konulabileceğine ilişkin yaklaşımlar geliştirilmiştir.
• Havza içindeki kaynakların (doğal ve kültürel) rasyonel kullanımını destekleyecek, sektörlerin gelişmelerinde çevresel hassasiyetlere önem verecek kararların alınmasını sağlayacak rehberler oluşturularak Bakanlık merkez ve taşra teşkilatları, Valilikler, Kaymakamlıklar, Belediyeler ve Sivil Toplum örgütleri için temel alınacak stratejiler, karar verme sürecinde yol gösterici rehberler, ekolojik temelli altlıklar oluşturulmuştur

• Biyoçeşitlilik eylem planının geliştirilmesi ve izlenmesine destek olacak altlıklar oluşturulmuştur.
• Ülke peyzajlarının bozulması ve bozulan alanların onarımının zaman ve para maliyetinin büyüklüğü göz önünde bulundurularak, havza ölçeğinde peyzaj onarım planı ve yaklaşımlarının gerekliliğine dikkat çekilerek, proje alanında ön plana çıkan yayılı kirleticiler, katı atıklar ve kentler gibi sorunlu tema ve alanlar özelinde rehberler oluşturulmuştur (Şekil 5, 6,7). Erozyon Açısından Hassas Mikro havzalar ağaçlandırma ve bazı onarım tekniklerinin kullanılabileceği havzalar olarak düşünülebilir. Bu alanlarda alt ölçeklerde onarım planları geliştirilmeli ve farklı kurumlar tarafından yapılan proje ve planlarla entegrasyonu gerçekleştirilmelidir. Yayılı kirleticilerle ilgili olarak, 1. dereceden öncelikli 178, 2. dereceden öncelikli 272 ve 3. dereceden öncelikli 276 mikrohavza belirlenmiştir. Mikrohavzaların %25’inde öncelikli olarak onarım stratejilerinin geliştirilmesi ve uygulamaya geçirilmesi önemlidir. Bu kapsamda özellikle Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı başta olmak üzere ilgili kurumlara önemli görevler düşmektedir.

Sonuçta, Türkiye’deki kültürel miras, doğal varlıklar ve kaynaklar ile ekolojik sistemin korunma-kalkınma dengesinin, sürdürülebilir gelişme ilkeleri doğrultusunda sağlanmasının gerçekleştirilmesinde peyzaj planlama, yönetim ve koruma politikalarının oluşturulmasında gerekli yasa ve yönetmeliklerin çıkarılması ve Peyzaj Atlası projesinin tüm yurda yayılmasının önemli olduğu ortaya konulmuştur.  Peyzaj atlasları Çevre Düzeni, İmar Planları, Koruma Amaçlı Planlar gibi farklı ölçekli mekansal planlarla bütünleştirilebilecektir. Peyzaj atlasları, Karar vericilere özellikle Büyükşehir ve İl Belediyelerine kentsel gelişimlerinde rehber olacak, farklı Bakanlıklar tarafından yürütülen yatırım projelerinde rehber ve ekolojik altlık olarak hizmet edecek güçlü bir araçtır. Peyzaj atlaslarının Alt Havza/ İl ölçeğinde ve Yerel (Mikro Havza)/ilçe ölçeğindeki detay ve uygulamaları ise yine Orman ve Su İşleri Bakanlığı tarafından desteklenen  “Malatya İli Doğal ve Kültürel Peyzaj Ögelerinin Turizm ve Rekreasyon Açısından Değerlendirilmesi” ile “Konya İli, Seydişehir, Bozkır-Ahırlı-Yalıhüyük İlçesi, Suğla Gölü Mevkii “Peyzaj  Yönetimi, Koruma ve Planlama”  projeleri ile ortaya konulmuştur.

Kaynaklar:

Uzun, O., Müderrisoğlu, H., Demir, Z., Kaya, L., G., Gültekin, P., Gündüz, S.,  2015, Yeşilırmak Havzası Peyzaj Atlası. T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü adına AKS Planlama Mühendislik Limited Şirketi, 254 sayfa, Ankara.